II

Dodatek specjalny

17 31 października 2008 * Kurier Galicyjski

zmogły ją dopiero „nasze

Żydzi w Czerniowcach

przyznanie Żydom statusu osob

uroczyście wkroczyły do Czer

Stoimy właśnie przy „Domu

czasy”. W latach osiemdzie

W dalszym ciągu jednak nie

nej narodowości.

niowiec. Cóż tam zastały? Ich

generalskim”, zbudowanym dla

siątych opuszczoną cerkiew

wspinamy się w górę, tam, gdzie

Jednym z wiodących promo

przywódca, generał von Splény

generała Enzenberga w 1780

torów tych działań był pocho

opisał to tak: „bezładne zbioro

roku, który też był pierwszy

p

przeznaczono na halę treningo

więcej świateł i wysokie kamie

wą dla ciężarowców. W 1990

nice. Po tym tropie zanurzonym

dzący z Wiednia Natan Birnba

wisko drewnianych chałup lub

ierwszy budynek z cegły i pierw

roku przywrócono tutaj Służbę

w dalekiej przeszłości, prawo

um, pisarz i towarzysz Teodora

lepianek plecionych z prętów,

szy piętrowy w Czerniowcach.

Bożą, ale już jesienią 1992 roku,

sławnym i rusińsko wołoskim,

Herzla, twórcy ruchu syjonistycz

oblepionych gliną, słomą krytych

Jesteśmy na rogu dzisiejszych

czy to na skutek zaniedbania czy

a także polskim, po tropie wiej

nego. Wkrótce jednak zerwał

też  świadomego  zamysłu,

skim, natrafiamy na ślad żydow

z syjonizmem i zaangażował się

w kampanię na rzecz przyznania

cerkiew spłonęła.

ski. W najstarszej dzielnicy miasta,

Dzisiaj, mimo że świeżo odbu

nieopodal miejsca, gdzie Prut

Żydom autonomii i obrony języka

dowana świątynia rześka, jasna

spotyka się z Cecyną, latem 1941

jidisz. W latach 1908 1911 miesz

i ostra w zapachu  z trudem

wpisuje się w okoliczny pejzaż,

ciągle ma się jednak wrażenie,

że czas się tutaj zatrzymał. Do

okoła nadal odnaleźć można

wiejskie chaty, czasem długi cień

rzuca studzienny żuraw, ciągną

Panorama Czerniowiec

się drewniane płoty z zatkniętymi

saganami, gospodynie zagania

ją na noc gęsi, kaczki, kury, bo

roku Niemcy utworzyli getto,

kał w Czerniowcach i był jednym

zakraść się może kuna albo

okolone trzymetrowej wysokości

z inicjatorów zorganizowania

popielica, słychać gdzieniegdzie

ogrodzeniem z drutu kolczaste

tutaj słynnej konferencji, poświę

odgłosy bydła, świń, kóz...

go i desek, zamykając w nim

conej językowi jidisz, w której

około 50 tysięcy ludzi. Innych,

wzięli udział tak znakomici pi

Miasto, które było wsią

którzy nie uciekli z Sowietami w

sarze jak Icchok Lejb Perec i Sza

W zapadającym zmierzchu,

głąb Rosji, deportowano do

lom Asz. Podniesiono wówczas

Ratusz w Czerniowcach

zapalają się latarnie, które mimo

obozów pracy w Transsinistrii,

jidisz do rangi języka ojczystego

że elektryczne mają ciągle tutaj

skąd niewielu powróciło.

Żydów, na równi z hebrajskim.

ów żółtawy, zbliżony do sepii,

Ślad prowadzi nas do jedynej

kurnych chat, między którymi

ulic Szkolnej i Szolem Alejchema,

I dokonano tego, mimo że już

tajemniczy poblask, jaki ongiś

czynnej w mieście synagogi,

spacerowały świnie, konie,

na przeciwko kościół polski i

wtedy w samych Czerniowcach

dawały latarnie gazowe. Powoli

maleńkiej, zagubionej na jednej

bydło rogate, psy...”

żebrząca Cyganka z dzieckiem.

było wielu przeciwników konfe

wspinamy się w górę, zbaczamy

z tych peryferyjnych, brukowa

W roku 1787 naliczono tam

Czujemy, że jesteśmy już blisko

rencji. Ostatecznie odbyła się

2 686 mieszkańców. Z zachowa

centrum, ale ponownie zba

ona w Domu Ukraińskim, a nie

Należy wspomnieć Polaków, którzy w XVI wieku opuścili Beskid

nych opisów jakże marnie się

czamy w którąś z bocznych

w okazałym pseudo baroko

Śląski i Żywiecki, wędrowali przez ziemię Kysucką, a na po

wszystko tam przedstawiało.

uliczek.

ym Domu Żydowskim przy

czątku XIX wieku (1803 1819) osiedlali się tu, na przedmieściach

A z drugiej strony jakże fascy

Placu Elżbiety (dzisiejszy Plac

Czerniowiec

nujący musiał to być wówczas

Wszędzie jest tu blisko

Teatralny).

w uliczki, ciągnące się horyzon

nych uliczek. Modlitwa wieczor

okres. Nie ma prawie nic, ale

Wszędzie jest tu blisko. Od

na jeszcze się nie rozpoczęła.

talnie wzdłuż zbocza, czasem

potencjalnie wszystko jest możli

kościoła św. Krzyża, w którym

Ślad turecki

Garstka w większości starszych

we, wszystko jest do stworzenia,

urywające się na spadzistej

modlili się i Polacy, i Niemcy, a dzi

Tymczasem, błądząc po

mężczyzn czeka z niepokojem

skarpie, czasem zamieniające

otwiera się nowa epoka. Nowi

siaj nabożeństwa odbywają się

słabo oświetlonych uliczkach

na tego ostatniego, bez którego

gospodarze, którzy przybywali tu

się w niebrukowane, błotniste

po polsku i ukraińsku, oraz od

getta żydowskiego, zaczynamy

nie można rozpocząć modlitwy.

z zewnątrz, mieli wyczucie tego

drogi. Zaczynamy błądzić po

sąsiedniej cerkwii prawosławnej

powoli piąć się pod górę i na

Na ścianach we wnętrzu port

potencjału twórczego i potrafili

przedmieściach Kaliczanka

św. Paraskiewy (1814 – 1862),

trafiamy na Studnię Turecką,

to wykorzystać. Zwłaszcza

i Klokuczka, po zakamarkach

w której tutejsi Rusini uroczystą

Generał Karol baron von Enzenberg, naczelny

generał Karol baron von Enzen

żydowskiego getta. Łatwo tu

panichidą w dniu 29 lutego 1864

administrator wojskowy Bukowiny, który sprzyjał

berg, naczelny administrator

stracić orientację i zapomnieć,

roku pożegnali swego wieszcza

wojskowy Bukowiny, który sprzyjał

że to nie jest jakaś ukraińska

Tarasa Szewczenkę, przechodzi

wielonarodowemu osadnictwu, przyciągał

wioska albo mały żydowski sztetl,

kolonistów niemieckich, polskich, ormiańskich,

Na ulicy Pańskiej, a także na innych ulicach i

albo polska dzielnica robotnicza

rumuńskich, węgierskich, czeskich, oferując im

placach, przylegających do samego serca

gdzieś na Śląsku, lecz że są to

Czerniowce właśnie. Czerniow

bezpłatne parcele miejskie.

miasta, wyraźnie wyczuwalna jest niechęć czy

ce, które przez całe stulecia

wręcz strach przed jakimkolwiek

rety wielkich rabinów, wśród nich

były wsią, może dużą, może

z której ktoś nawet o tej porze

ujednoliceniem.

Baal Szem Towa, twórcy chasy

uprzywilejowaną jako siedziba

czerpie wodę. Chroniczny brak

dyzmu. Rabin mówi o najważniej

władz powiatowych i punktu

t

wody albo jej zanieczyszczenie

szej dla ich gminy tradycji

wielonarodowemu osadnictwu,

celnego, może czerpiącą ko

my do greko katolickiej cerkwi

o wieczny problem mieszkań

przyciągał kolonistów niemiec

duchowej chasydów z Wyżnicy,

rzyści z handlu granicznego, ale

uspieńskiej (1825 – 1830), a po

ców Czerniowiec, nic, więc

kich, polskich, ormiańskich, ru

słynących z wspaniałych pieśni

jednak wsią.

tem do cerkwi obrządku ormiań

dziwnego, że wielkim sentymen

i muzyki, z franciszkańskiej

muńskich, węgierskich, czeskich,

Prawdopodobnie dopiero w

sko katolickiego (1869 – 1875)

tem darzą swoją najstarszą

oferując im bezpłatne parcele

postawy wobec świata oraz

1765 roku powstała tu pierwsza

pod wezwaniem apostołów

studnię, w której woda zawsze

miejskie.

lekceważenia okazywanego

budowla kamienna cerkiew św.

Piotra i Pawła, którą Josef Hlavka

jest czysta i zdatna do picia. Od

zaprojektował na planie grec

niepamiętnych czasów prawo

Jak podają źródła austriackie, w 1775 roku na

Wszystko było nowe,

kiego krzyża w stylu romańsko

sławni świętowali tu Jordan, ale

wszystko było pierwsze

gotyckim. Nieco wyżej mieści się

nazwę studni dał otaczający ją

290 zamieszkujących Czerniowce rodzin aż 112

Pierwsza kawiarnia (1788),

tzw. cerkiew rumuńska, wielka,

niewielki kwartał turecki, po

było żydowskich.

pierwsza poczta (1780), pierw

przypominająca te cerkwie

którym pozostały również nazwy:

dobrom doczesnym. Ta synago

sze cechy rzemieślnicze (1783),

Jerzego, do której docieramy,

w Siedmiogrodzie, budowane

Most Turecki, Łaźnia Turecka,

pierwszy telegraf (1785), pierw

ga jest jedną z blisko stu, które

przedostając się do Horeczy,

w XIX i XX wieku, które koniecznie

ulica Turecka wszystko to w naj

istniały tu do wybuchu drugiej

sze murowane domy (1786),

przedmieścia, rozciągającego

chciały być pokaźniejsze od

bliższym sąsiedztwie studni.

wojny światowej. O pierwszej,

pierwsze gimnazjum (1813 17), a

się od strony wschodniej. Cer

katedr rzymskokatolickich czy

Osiedlili się tam kupcy tureccy,

potem już tylko ratusz (1843

drewnianej, spalonej przez

kiew, zbudowana przy klasztorze,

ewangelickich. Dzisiaj natomiast

pochodzący zapewne w więk

Rosjan w 1769 roku, kroniki wspo

przypomina małą twierdzę

o tą cerkiew toczy bój patriar

Każdy Dom Narodowy szczycił się swoim własnym

minają już na początku XVIII

obronną ze strzelnicami i murem

chat kijowski, starający się

wieku.

grubości dwóch metrów.

przełamać dominację patriar

stylem i odrębnością, jak chociażby ten polski

Tak, kiedyś te ubogie dzielnice

Horecza jeszcze bardziej

chatu moskiewskiego na tych

z popiersiem Adama Mickiewicza i bogatym

musiały rozbrzmiewać językiem

potęguje wrażenie wiejskości,

ziemiach. Kilkaset metrów dalej

księgozbiorem.

jidisz. Jak podają źródła austri

która tutaj wcale nie uległa

stoi skromna kircha luterańska...

ackie, w 1775 roku na 290 za

miastu, lecz stała się jego typo

Tak przedstawiają się Czerniow

1847), krajowa izba handlowo

mieszkujących Czerniowce rodzin

wą częścią. Może tego właśnie

szości z Bośni, bo przez długie

ce wielu religii...

przemysłowa (1850), kolej l wow

aż 112 było żydowskich. Ci Żydzi,

chcemy się dowiedzieć, cho

lata Czerniowiczanie na Turków

sko czerniowiecka (1866), rezy

którzy awansowali społecznie

dząc po najniższych kręgach

A oto i Czerniowce wielu

mówili Bośniacy.

dencja metropolity (1866 78),

i przenosili się do wyższych partii

miasta, zamieszkiwanych przez

narodów

Po krótkiej zadumie nad kry

uniwersytet (1875), tramwaj elek

miasta, rozstawali się zazwyczaj

biedotę. Może w ten sposób

Pięć Domów Narodowych,

nicą idziemy dalej pod Mostem

tryczny (1897), teatr miejski (1904

z językiem, przypominającym

należy wspomnieć Polaków,

Tureckim w górę. Domy przemie

okazałych, zajmujących się

o ich pochodzeniu, mówili

– 1905), europejski dworzec

którzy w XVI wieku opuścili Beskid

rozmaitą działalnością kultural

niają się w szykowne, kilkupięt

kolejowy (1905 – 1908), Café Eu

prawie wyłącznie po niemiecku,

Śląski i Żywiecki, wędrowali przez

ną, edukacyjną, polityczną,

rowe kamienice. Powoli wkra

ropa ze 160 tytułami gazet i...

emancypowali się, asymilowali,

ziemię Kysucką, a na początku

czamy w inną epokę, w krąg

służących za siedziby redakcjom

tworząc z Niemcami wspólne

mamy małą metropolię. Zaczę

XIX wieku (1803 1819) osiedlali

gazet i wydawnictw, zespołom

monarchii habsburskiej. Dzięki

ło się od 290 rodzin, w roku 1830

lobby  kulturowo polityczne

się tu, na przedmieściach Czer

teatralnym i muzycznym, stowa

sprytnej i dyplomatycznej akcji

było już 6 800 mieszkańców,

(podobnie jak w Galicji tworzyli

niowiec, zwłaszcza w Kaliczan

mediacyjnej w konflikcie ro

rzyszeniom (było ich aż 164,

je z Polakami). A jednak to

w 1880 34 000, w 1910 85 490.

ce. Ich rodacy, kupcy i urzędnicy

z czego najlepiej ponoć działały

syjsko tureckim Austria otrzymała

Dynamika była ogromna, ledwie

Czerniowce właśnie na począt

miejscy, przybyli głównie z Galicji,

sportowe), czytelniom i bibliote

Bukowinę praktycznie bez jed

stulecie z niewielkim okładem

ku naszego stulecia stały się

byli  już  wówczas  częścią

nego wystrzału. 1 września 1774

kom. Każdy dom szczycił się

areną walki o język jidisz i o

upłynęło.

patrycjatu miejskiego.

swoim własnym stylem i odręb

roku wojska cesarsko królewskie