17

Kurier Galicyjski * 26 czerwca 16 lipca 2009

tylko le¿a³ zardzewia³y ko-

podniós³ rêce do uszu, skrzy-

ciche pojêkiwania. Zdawa³ siê

czej sprawy „zapomnianych”

¿yjemy, uniemo¿liwiaj¹ mi

cio³ek i trochê zgni³ej s³omy.

wi³ siê, zacz¹³ rytmicznie

nie rozumieæ niczego, co do

jakoby w podziemiu Rosjan.

wszelk¹ rachubê czasu. Za-

Jakie by³o przeznaczenie tych

chwiaæ siê w prawo i w lewo,

niego mówiono. Przewieziony

Przede wszystkim, Austriacy

notujê wiêc bieg wypadków w

pomieszczeñ – wówczas jesz-

wydaj¹c przy tym chrapliwe

do szpitala, umar³ tam jeszcze

nigdy przedtem nie wiêzili

ich kolejnoœci. Po tradycyj-

cze nie wiedziano. Korytarz

jêki. Przybyli robotnicy, do-

tej samej nocy.

jeñców w g³êbi fortów pierw-

nym zbadaniu i obrabowaniu

Policja wszczê³a œledztwo.

koñczy³ siê obszern¹ hal¹ ze

strzeg³szy upiora, z wrzaskiem

nas, zostaliœmy umieszczeni

szej linii obrony twierdzy,

Przede wszystkim zarz¹dzono

studni¹. St¹d wybiega³y dwa

rzucili siê do panicznej

w ma³ej celce podziemnych

jakim by³ fort XIII. Czasami

dok³adne przeszukanie od-

korytarze, tworz¹c ³¹cznie

ucieczki: za ich przyk³adem

katakumb fortu”.

sprowadzali ich na takie forty

krytych przez robotników

z poprzednim literê Y. Robot-

poszli pozostali. „Po wydo-

Wiêc mo¿e w dniu wybu-

do wykonania jakichœ konk-

podziemi. W wyniku tej akcji

nicy przeszli do jednego z

staniu siê z podziemi i nie-

chu pod³o¿onych pod fort

retnych prac, ale pomiesz-

stwierdzono, ¿e odkryte przez

nich. Tu rozk³ad by³ nieco

jakim och³oniêciu po strasz-

³adunków, wcale nie zapom-

czenia dla jeñców znajdowa³y

robotników wejœcie jest jedy-

inny, a sale wiêksze, pe³ne

nym prze¿yciu, majster uda³

siê gdzieœ indziej. Czemu wiêc

niano o dwóch Rosjanach? -

nym, jakie prowadzi³o do

zwojów kolczastego drutu

siê do miasta chc¹c o doko-

tym razem odst¹piono od

By³aby to zemsta w sam raz

nanym odkryciu zawiadomiæ

przeszukiwanych pomiesz-

i armatnich ³usek. Powietrze

wojskowej rutyny, która gdzie,

pasuj¹ca do metod dzia³ania

czeñ. W jednej z zamkniêtych

by³o tu jeszcze ciê¿sze, pach-

policjê.

jak gdzie, ale w armii au-

HK-Stelle.

izb podziemia znaleziono

nia³o zgnilizn¹ i amoniakiem.

Pod wieczór do fortu pod-

striackiej by³a przestrzegana

Dziêki splotowi korzyst-

jecha³ samochód ciê¿arowy

ludzki szkielet. Znaleziono te¿

Po obu stronach korytarza

we wszystkim, niekiedy a¿ do

nych okolicznoœci, jeden z

drewnian¹ skrzynkê, a w niej

nó¿, zapa³ki, o³ówek i zeszyt.

W zeszycie schowana by³a fo-

tografia m³odej kobiety, na

odwrotnej stronie której mo¿-

na by³o odczytaæ fragmenty

dedykacji pisanej po rosyj-

sku: ...strze¿e Bóg i moja

mi³oœæ... wszêdzie z Tob¹...

zawsze Twoja... 25/VII - 1914.

Prawdziwa tajemnica

fortu numer XIII

Strop koszar XIII fortu. Widaæ wyloty luf haubic, strze-

Sam zeszyt by³ w³aœciwie

laj¹cych spod betonowego stropu

ksi¹¿k¹ rozrachunkow¹ au-

striackiego podoficera zao-

patrzeniowego, pe³n¹ zapisów

magazynowych, na wolnych

kartkach której, ktoœ po ro-

Gruzy fortu XIII

syjsku zacz¹³ prowadziæ swoje

w³asne zapiski, pocz¹tkowo

ZnaleŸliœmy zajêcie. Nowikow pije na

bardzo starannym charakte-

umór, a ja pracujê przy swoim zega-

rem pisma, które jednak w

miarê up³ywu czasu stawa³o

rze. Zrobi³em go sam: ustawi³em na

siê coraz bardziej rozchwiane,

beczce kocio³, nala³em doñ wody

a¿ wreszcie zupe³nie nieczy-

telne.

i wydr¹¿y³em w dnie otworek, zacz¹-

Pamiêtnik Rosjanina pi-

³em rachowaæ w³asny puls, przyjmuj¹c

sany by³ o³ówkiem chemicz-

ka¿de 70 uderzeñ za minutê.

nym i dlatego, pod wp³ywem

wilgoci, panuj¹cej w zamk-

Chc¹c dostaæ siê do zasypanych Rosjan, trzeba by³o

œmiesznoœci? Wiadomo, ¿e

niêtym podziemiu pismo

Rosjan zdo³a³ przetrwaæ w

uprz¹tn¹æ te gruzy

obaj Rosjanie nie byli jedy-

rozmy³o siê, czasami komp-

podziemiu przesz³o OSIEM

by³o czworo drzwi. W pierw-

nymi jeñcami rosyjskimi w

letnie uniemo¿liwiaj¹c odczy-

LAT!! Zosta³ nawet wydobyty

z policjantami, sêdzi¹ œled-

szej sali, najobszerniejszej ze

twierdzy, dlaczego wiêc tych

tanie zawartej w nim treœci.

z podziemia.

czym oraz oddzia³kiem wojska

wszystkich, sta³ szereg stela¿y

akurat jeñców trzymano

Uwa¿nie przestudiowano

wraz z oficerem.Otoczono fort

Sprawa

z resztkami prowiantów, ca³¹

osobno? Czy wobec tego byli

wspomnienia wszêdzie tam,

posterunkami wartowników.

wychodzi na jaw

mas¹ puszek od konserw,

oni jeñcami wojska austriac-

gdzie by³o to mo¿liwe. Na ich

„Upiór”

butli, skrzynek i worków ze

kiego, czy mo¿e jeñcami...

podstawie œledztwo policyjne

Choæ lokalne w³adze Prze-

spleœnia³ymi sucharami.

HK-Stelle?

wykaza³o, ¿e znaleziony w

myœla stara³y siê o zachowa-

Po chwili kilku policjan-

Wszystko to, zmieszane razem

Pamiêtnik Rosjanina nic

podziemiach cz³owiek by³

nie tajemnicy, sprawa jednak

tów wynios³o na powierzchniê

i cuchn¹ce, wala³o siê w

nie mówi o nim samym.

rosyjskim ¿o³nierzem, który

wysz³a na jaw, przepoczwa-

niezwykle wychudzonego i

Spójrzmy, jak zaczyna siê

straszliwym nie³adzie, jakby

rzona, co prawda w najroz-

Gdy z nastêpnej sali nadeszli pozo-

pamiêtnik. Jest tam tylko

po pogromie. Wœród tych

maitsze, niesamowite wersje

stali robotnicy, krzycz¹c, ¿e znaleŸli

stopieñ i nazwisko towarzysza

rupieci ugania³y siê szczury

jak ta, ¿e duchy zabitych na

autora pamiêtnika oraz

wielkoœci kotów. W drugim

forcie ¿o³nierzy, nocami,

w niej ludzki szkielet, upiór na g³os

dziwne sformu³owanie, ¿e do

pokoju znajdowa³y siê resztki

broni¹ do niego dostêpu,

ludzki drgn¹³, podniós³ rêce do uszu,

niewoli dostali siê „najniespo-

starego umundurowania i

albo, ¿e z fortu wydobyto

dziewaniej”. Czy to ma zna-

poœcieli. Trzecie drzwi by³y

proroka do tej pory poku-

skrzywi³ siê, zacz¹³ rytmicznie chwiaæ

czyæ, ¿e nie brali pod uwagê

zamkniête. Po ich wy³ama-

tuj¹cego w podziemiach.

siê w prawo i w lewo, wydaj¹c przy

takiej mo¿liwoœci? - Nie spo-

niu, gdy we dwóch weszli do

Treœæ pamiêtnika znale-

tym chrapliwe jêki. Przybyli robotnicy,

dziewali siê niewoli?? A czego

wnêtrza sali, zaciekawieni, co

zionego w podziemiach fortu

siê spodziewali?? Czy nie

tu zastan¹, zdrêtwieli z prze-

XIII po raz pierwszy zosta³a

dostrzeg³szy upiora, z wrzaskiem

mamy tutaj do czynienia z

ra¿enia. W krwawym blasku

opublikowana w polskim mie-

rzucili siê do panicznej ucieczki.

wys³annikami rosyjskiego

latarni, na tle szarego betonu,

siêczniku „Naoko³o Œwiata”

dowództwa na rozmowy z

poœrodku beczek, skrzyñ i

w roku 1926. Artyku³ w tym

grup¹ buntowników, chc¹cych

œmieci, sta³a mara okropna,

na nied³ugo przed kapitulacj¹

s³abego cz³owieka, którego

miesiêczniku nosi³ tytu³ „Fort

poddaæ twierdzê Rosjanom?

upiorna, nagi koœciotrup, ob-

twierdzy, w marcu 1915 roku

wygl¹d, a szczególnie jego

XII”, a podpisa³a go Wanda

Umówieni, szli sobie bez-

roœniêty mas¹ spl¹tanych si-

trafi³ do austriackiej niewoli

koszmarnie d³ugie, siwe w³osy

Kohutnicka. Znamienny jest

piecznie, a tu - chaps! HK-

wych w³osów. Nie wiedz¹c,

i wraz ze swym towarzyszem

i zarost, upodabnia³y go do

„b³¹d” w numeracji fortu (nie

Stelle!

z kim maj¹ do czynienia, ze

zosta³ zamkniêty w kazama-

upiora. Nieszczêœnik ten nie

XIII, a XII), na który od razu

Pamiêtnik zaczyna siê w

zjaw¹, ¿ywym cz³owiekiem

tach fortu. W trakcie wysa-

otwiera³ oczu, dygota³ na ca-

ka¿dy zwróci uwagê.

czy jakimœ potworem, nie

dzania fortu przed kapitulacj¹,

ten sposób:

³ym ciele i na ka¿de odezwanie

W roku 1961 w gazecie

mogli z³apaæ tchu ani wy-

„Nie wiem ju¿, ile dni up³y-

uleg³ zawaleniu korytarz,

siê do niego, jêcza³ i z wyra-

„¯ycie Przemyskie” ukaza³ siê

krztusiæ jednego s³owa.

nê³o od tego nieszczêœliwego

bêd¹cy jedynym wejœciem do

zem cierpienia na twarzy

artyku³ pana P. A. Kruka, w

Dopiero po chwili, gdy z na-

ranka, kiedy najniespodzie-

podziemi, w których przeby-

zatyka³ sobie uszy. Widaæ

którym autor oœwiadcza, ¿e

stêpnej sali nadeszli pozostali

waniej dostaliœmy siê do au-

wali zapomniani Rosjanie.

by³o, ¿e jakikolwiek g³os lub

publikacja z roku 1926 wysz³a

robotnicy, krzycz¹c, ¿e zna-

striackiej niewoli - ja i sztabs-

Takie sformu³owania (i

œwiat³o, sprawiaj¹ mu ból.

nie z pod pióra Wandy Kohut-

leŸli w niej ludzki szkielet,

kapitan Nowikow. Te dziwne

Biedak nie móg³ mówiæ, wy-

s³usznie) nie podobaj¹ siê dzi-

nickiej, a W³adys³awa Kohut-

upiór na g³os ludzki drgn¹³,

warunki, w których obecnie

siejszym badaczom tajemni-

dawa³ z siebie tylko jakieœ

nickiego, oficera Wojska