14

Nadwórna

14 – 28 sierpnia 2009 * Kurier Galicyjski

HISTORIA MIASTA NADWÓRNA NA POKUCIU

JAN PONIATYSZYN

jako pierwszy krok w stronê

powstania w³asnego pañ-

Nadwórna przez wieki,

stwa. Z tego powodu nie by³o

a¿ do koñca II Wojny Œwia-

wiêkszych problemów z na-

towej by³a miastem wielokul-

borem ochotników”.

turowym, ale przewa¿a³ w

Efektem klêski hitlerow-

nim ¿ywio³ polski.

ców na froncie wschodnim

Pocz¹tki tego grodu siê-

by³o zajêcie Nadwórnej przez

gaj¹ drugiej po³owy XVI wieku.

Armiê Sowieck¹. Dla Ukraiñ-

Zwi¹zane by³y z poblisk¹

ców oznacza³o to niewolê pod

wsi¹ Pniów. Tam bowiem

sowieckim jarzmem, a dla

Polaków eksodus z rodzin-

wzniesiono zamek, który w

nych stron.

owym czasie by³ najpotê¿-

niejsz¹ warowni¹ na Poku-

ciu. Twierdzê wybudowa³

P.S.

Przedstawiona powy¿ej

stolnik halicki, Pawe³ Kuro-

patwa. Ród Kuropatwów

historia Nadwórnej oparta

Herb Nadwórnej

zosta³a na polskiej doku-

wywodzi³ siê z Wêgier. Zie-

Znajdowa³y siê tam m.in.

mentacji historycznej oraz

mie na Kresach otrzyma³

starostwo, s¹d powiatowy,

publikacjach, dostêpnych

w koñcu XIV wieku, kiedy

urzêdy: miejski, skarbowy,

w Internecie.

wielkorz¹dc¹ Rusi Halickiej

ewidencji katastru podatku

by³ ksi¹¿ê opolski W³adys³aw

Dla dobra rocznicowych

obchodów 400- lecia parafii

Opolczyk. Jak g³osi legenda,

gruntowego, a tak¿e komen-

da powiatowa policji, poczta,

nie przytoczy³em wielu fak-

warownia w Pniowie mia³a

nadleœnictwo oraz inspek-

podziemne po³¹czenie z Nad-

tów, zwi¹zanych z tragedi¹

torat szkolny. Wed³ug spisu

ludnoœci polskiej na tych

wórn¹.

z 1931 r. Nadwórna mia³a

terenach, które pozostaj¹ w

W czasach najazdów i wo-

8,7 tys. mieszkañców.

pamiêci Kresowian i œwiado-

jen by³a schronieniem dla

moœci wielu Polaków.

okolicznej szlachty. W XVII

W okresie miêdzywojennym

Krzy¿ Legionów

dzia³a³y tam liczne organiza-

wieku opar³a siê Kozakom

Jan Poniatyszyn

cje ukraiñskie. Odbywa³y siê

Chmielnickiego oraz atakom

Obszerny opis Nadwórnej

zjazdy UNDO (Ukraiñskiego

in¿ynieryjnym. Na pami¹tkê

Tatarów i Turków. Prawa

Bitkowie i Pasiecznej zaczêto

tego czynu legioniœci po-

wydobywaæ ropê naftow¹.

oraz jej okolic zawiera „S³ow-

Zjednoczenia Narodowo-Demo-

miejskie Nadwórna uzyska³a

stawili siedmiometrowy krzy¿.

Nieopodal dworca wybu-

nik geograficzny Królestwa

kratycznego) z udzia³em m.in.

pod koniec XVI wieku.

Polskiego i innych krajów

PóŸniej wyryto na nim te

O jej pocz¹tkach pisze

dowano rafineriê. Do stolicy

ukraiñskich pos³ów do Sejmu

s³owiañskich”, wydany przez

Rzeczpospolitej. Nielegaln¹

s³owa:

Hipolit Stupnicki w ksi¹¿ce

powiatu i okolic zaczêli œci¹-

Filipa Sulimierskiego pod

„M³odzie¿y polska,

dzia³alnoœæ prowadzi³y UWO

pt.: „Galicya pod wzglêdem

gaæ in¿ynierowie i wykwali-

koniec XIX wieku. Czytamy

patrz na ten krzy¿!

(Ukraiñska Wojskowa Orga-

topograficzno-geograficzno-

fikowani robotnicy z Galicji,

Legiony Polskie

ale i te¿ ca³ych C.K. Austro-

w nim m.in.:

nizacja) oraz OUN (Orga-

historycznym”: „Nadworna

dŸwignê³y go w wzwy¿,

Wêgier. To napêdza³o rozwój

nizacja Ukraiñskich Nac-

„Nadworna, miasto powia-

z szcz¹tkami niegdyœ warow-

Przechodz¹c góry, lasy

nego zamku, który od na-

towe w Galicyi wschodniej,

budownictwa, handlu i us³ug.

jonalistów).

i wa³y

Przed II wojn¹ œwiatow¹

nad rz. Bystrzyc¹ Czarn¹.

jezdników czêsto napadany,

Zmienia³y siê te¿ proporcje

Do Ciebie Polsko,

Nadwórn¹ zamieszkiwa³o

Le¿y na wsch. brzegu rz.

ale nigdy nie by³ zdobytym.

narodowoœciowe. Wed³ug

i dla twej chwa³y”.

blisko 11 tysiêcy osób przyzna-

Bystrzycy i przy goœciñcu

W pobli¿u tego znajduj¹ca

spisu ludnoœci z 1880 r.

Prze³êcz¹ Pantyrsk¹ le-

wœród 6,5 tys. Nadwórnian

j¹cych siê do ró¿nych naro-

siê mogi³a ma pokrywaæ

rz¹d. ze Stanis³awowa na

zw³oki pobitych Tatarów.

gioniœci przedostali siê do

Bohorodczany, Ko³omyjê,

64 procent stanowili ¯ydzi.

dowoœci: 38 procent stano-

Rafaj³owej w Galicji Wschod-

Sniatyn do Czerniowiec.

Nazwisko Nadworna po-

W 1921 r. by³o ich o po³owê

wili Polacy, 31- Ukraiñcy, 30

- ¯ydzi. We wrzeœniu 1939

niej. Opanowali m.in. Nad-

Przez samo miasto przep³ywa

chodzi od licznej s³u¿by

mniej.

roku po ataku Sowietów na

nadwornej mo¿nych Potoc-

wórn¹, So³otwinê, Zielon¹,

w kierunku z p³d. ku p³n.

Tragiczny dla miasta by³

Polskê rozpoczê³y siê aresz-

Pasieczn¹ i Pniów. 29 X

pot. Strymba, a na wsch. od

kich, która w zamku nie

pocz¹tek I Wojny Œwiatowej.

1914 roku oddzia³y II Bry-

W sierpniu 1914 r. olbrzymi

towania, deportacje i mordy,

N. w tym¿e kierunku pot.

maj¹c miejsca, oko³o tego

Worona. Na wsch. i p³n.-

w przyrz¹dzonych domach

gady stoczy³y krwaw¹ bitwê

po¿ar strawi³ 300 budynków.

dokonywane przez NKWD. Po

zosta³a osadzona, z których

pod Mo³otkowem. Jej si³y

wsch. od N. rozci¹ga siê

We wrzeœniu wkroczy³y tam

napaœci Niemiec na ZSRR

wkroczy³y tam wojska wêgier-

póŸniej miasteczko powsta³o”.

liczy³y siedem tysiêcy ¿o³-

p³aszczyzna moczarowata,

wojska carskiej Rosji.

skie. W lipcu 1941 r. odkryto

nierzy. Na tym froncie Ro-

przeciêta niezliczon¹ iloœci¹

W 1745 r. umiera ostatni

Nadwórna zwi¹zana jest

masowe groby 80. ofiar NKWD.

sjanie mieli do dyspozycji

potoków i rzeczek; od p³d.

z Kuropatwów. Wówczas Nad-

z wybiciem siê Polaków na

blisko 15 tysiêcy wojska.

niepodleg³oœæ. Walki toczy³a

W sierpniu w³adzê przejêli

wórna przechodzi w rêce Ig-

w odleg³oœci 7 klm. piêtrz¹

Po kilkugodzinnych wal-

siê Karpaty. Par. rz.- kat.,

nacego Cetnara. Nada³ on

tam II Brygada Legionów

Niemcy obsadzaj¹c lokaln¹

kach Polacy rozpoczêli odwrót.

nale¿¹ca do dek. stanis³a-

miastu herb ze z³otym pro-

Polskich. Podczas tzw. kam-

administracjê Ukraiñcami.

Potem zaczêto wyszukiwaæ

porcem na czerwonym polu.

Ich starty wynios³y blisko

wowskiego, dyec. lwowskiej,

panii nadwórniañskiej zyska³a

¯ydów, których spêdzano na

Bogactwem Nadwórnej i Pnio-

400 poleg³ych, zaginionych

fundowana w r. 1609 przez

przydomek „¯elaznej Bryga-

plac przed koœcio³em para-

wa by³y solanki. Do koñca

i wziêtych do niewoli oraz

braci Paw³a i Miko³aja Kuro-

dy”. Dowódc¹ trzeciego Pu³ku

prawie 500 rannych. Po stro-

Legionów by³ póŸniejszy ge-

fialnym. Stamt¹d transpor-

patwów. Koœció³ obecny

XVIII wieku dzia³a³a tam

nie Rosjan by³o 100 zabi-

mur., poœwiêcony 1838 r.

warzelnia soli. Wspomina

nera³ Józef Haller. W paŸ-

towano ich do lasu w Bu-

o tym Hrabia Kuropatnicki

tych. Po pora¿ce pod Mo³ot-

pod wez. N. M. M. Par. ta

dzierniku 1914 r. brygada

kowince, gdzie wymordowa-

no blisko dwa tysi¹ce osób,

kowem legioniœci okopali siê

obejmuje 16 miejscowoœci.

w „Geografii Galicyi” (z 1786 r.):

dotar³a na Wêgry. W ciê¿kich,

tak¿e kobiet i dzieci. W 1942 r.

na swoich pozycjach.

Ogólna liczba katolików

„Miasto i wielka w³oœæ Jw.

zimowych walkach wypar³a

Niemcy utworzyli getto. Za-

Ignacego hrabi Cetnera, ar-

Nie pozwolili przeciwni-

2330, akat. 74, izrael. 3260.

oddzia³y kawalerii kozackiej

kowi, aby przedar³ siê przez

z okolic Marmorasz Sziget

mieszka³ych w nim ¯ydów

cymarsza³ka Galicyi, obfite

Gr.-kat. par. nale¿y do dek.

ma solne Ÿród³a, z których

Karpaty na Wêgry.

N., dyec. lwowskiej, ma cer-

i góry Pantyr oraz Prze³êczy

wykorzystywano do niewol-

Czyn zbrojny i ofiary

kiew pod wez. N. P. M., do

sól warz¹ i wielka tu jest

Pantyrskiej (po wojnie przemia-

niczej pracy. Z czasem wy-

wo¿ono ich do Stanis³awowa,

„¯elaznej Brygady” upamiêt-

plantacyja nadniestrzañskich

której nale¿y 2354 dusz,

nowanej na Prze³êcz Legio-

gdzie czêœæ zamordowano,

tytoniów”. Wp³yw na rozwój

nia krzy¿ na przedwojennym

w filii Nazawizów z cerkwi¹

nów). Zamiarem Polaków

a pozosta³ych zg³adzono w obo-

cmentarzu polskim w Nad-

œ. Jana 808 dusz, w filii

handlu w tym mieœcie mia³o

by³o przejœcie Karpat i za-

wórnej.

skoczenie wojsk rosyjskich.

zie koncentracyjnym Be³¿ec.

niew¹tpliwie pojawianie siê

Strymba z cerkwi¹ œ. Miko³aja

w nim ¯ydów. Ich osadnictwo

Aspiracje Ukraiñców do

653, w filii £ojowa z cerkwi¹

Aby zrealizowaæ te plany

Przysz³a te¿ „kolej” na Polaków.

siêga tam po³owy XVIII

stworzenia niezale¿nego pañst-

Przemienienia Pañskiego

musieli przetransportowaæ

11 listopada 1943 r. gestapo

rozpoczê³o aresztowania blis-

wieku.

wa uzewnêtrzni³y siê w lis-

738, razem 4553 gr.-kat.

tabory i artyleriê przez nie-

ko 350 Nadwórnian. Niektó-

topadzie 1918 r. Nadwórn¹

W 1843 roku powsta³a w

Oprócz proboszcza jest tu

dostêpne, zalesione i dzikie

rych wywieziono na roboty

Nadwórnej manufaktura

opanowali wówczas dzia³acze

wikary. Szko³y: 4-klas. mês-

Gorgany. W rekordowym

narodowi zwi¹zani z rz¹dem

tempie 52 godzin legioniœci

do Niemiec. Wielu wymor-

maszyn rolniczych. Cieka-

ka o 4-ch naucz. i 2-klas.

wostk¹ jest to, ¿e jej wyroby

Zachodnioukraiñskiej Re-

¿eñska o 3 naucz. W r. 1870

wspomagani przez Hucu³ów

dowano w Stanis³awowie.

prezentowano na miêdzynar-

publiki Ludowej. W maju

by³a tu fabryka zapa³ek Si-

zbudowali siedmiokilomet-

Wiosn¹ 1943 r. Niemcy

odowej wystawie w Wiedniu.

1919 r., gdy zbli¿a³o siê Woj-

mona Huebnera i browar piw-

rowy trakt z kamieni i okr¹g-

og³osili zaci¹g do ukraiñskiej

Intensywny rozwój Nad-

sko Polskie zarz¹dzili nawet

ny Wilhelma Buchmuelle’a.

laków, prowadz¹cy przez

dywizji SS – Galizien (Ha³yczy-

wórna prze¿ywa³a na prze-

mobilizacjêdoswoichzbrojnych

Obecnie jest N. siedzib¹ c.k.

Prze³êcz Pantyrsk¹ (tzw.

na). Nabór ochotników pro-

oddzia³ów. Nied³ugo potem

„Droga Legionów”). Wznieœ-

³omie XIX i XX wieku. Wów-

starostwa powiat. i po³¹czo-

wadzono te¿ w Nadwórnej.

czas do miasta podci¹gniêto

Polacy zajêli Nadwórn¹.

nych z niem urzêdów, oraz

li tam m.in. 14 mostów.

W biuletynie Instytutu Pa-

liniê kolejow¹ ze Stanis³a-

W II Rzeczpospolitej mias-

w³adz autonomicznych,

Wykonanie tej przeprawy

miêci Narodowej czytamy

wowa. Pod koniec dziewiêt-

to by³o siedzib¹ powiatu w wo-

tudzie¿ c. k. s¹du pow., no-

w tak b³yskawicznym czasie

m.in. „Tworzenie ukraiñskiego

nastego stulecia w pobliskim

jewództwie stanis³awowskim.

taryusz lI., urzêdu poczt., i te-

by³o ogromnym osi¹gniêciem

SS powszechnie odebrano