22

290 lat Teofipola

30 września – 15 października 2009 * Kurier Galicyjski

Teofila Jabłonowska: „Bogu miłe miasto”

Aleksander Niewiński

tekst i zdjęcia

W ukraińskim czasopiśmie „Ka-

tolyckij wisnyk” (nr 9 z 4.05.2008),

w rubryce „Strona czytelnika”, został

zamieszczony apel o udzielenie po-

mocy rzymskokatolickiej parafii pw.

Św. Trójcy w mieście Teofipol, znaj-

dującym się w obwodzie Chmielnic-

Przy wjeździe do Teofipola

kim (nieopodal granicy z obwodem

Tarnopolskim). Apel dotyczy wsparcia

Zabezpieczywszy  dokumentem

w odbudowie świątyni, zrujnowanej w

z podpisem tak potężnego władcy

70. latach ubiegłego stulecia. Z infor-

wolności społeczne „wszystkim jakie-

macji, zamieszczonej w czasopiśmie

gokolwiek stanu i stanowiska” miesz-

dowiadujemy się, że część miejsco-

kańcom Teofipola, a tym samym za-

wych urzędników, ograniczając się

gwarantowawszy i odpowiedni rozwój

najprawdopodobniej (świadomie lub

gospodarczy tego miasteczka, Teofila

nie) do wiedzy historiograficznej z

Jabłonowska po śmierci męża (1723 r.)

Logo Teofipola

czasów sowieckich, odmawia pomo-

opuściła przestarzały i nieprzydatny do

cy wiernym parafii, odsyłając ich do...

życia zamek w Lachowcach i na stałe

pywania jeńców chrześcijańskich od

Watykanu lub Polski. Jak wynika z

zamieszkała w Teofipolu. W tym celu

niewiernych, przeznaczając na ten cel

bezpośrednich relacji, uzyskanych

wybudowała nieopodal jeziora pałac,

1/3 część swoich dochodów. Po 1683 r.

od parafian, z których większość to

a wokół niego założyła przestrzen-

został on w tym właśnie celu sprowa-

Polacy lub ich potomkowie z czasów

ny i ładny park. Biblioteka pałacowa

dzony do Polski przez króla Jana III

przedrozbiorowych, główna przyczy-

liczyła kilka tysięcy książek z XVI-XVIII

Sobieskiego i tym samym utworzył

na trudności finansowych, związa-

stulecia. Pałac zdobiła wielką kolek-

tutaj swoją czwartą, a zarazem pierw-

nych z remontem kościoła jest mała

cją obrazów wybitnych malarzy XVIII

szą poza Hiszpanią prowincję tryni-

liczba wiernych w istniejącej parafii.

wieku. Nie zapomniała Teofila Jabło-

tarską (pierwszy ich klasztor stanął

Może właśnie ten apel i ta kon-

nowska również o duchowym rozwoju

we Lwowie juz w 1681 r.). Kolejnym

kretna zaistniała sytuacja są dobrym

miasteczka. W tym celu zbudowała

pobożnym obowiązkiem trynitarzy

momentem, aby przypomnieć niektó-

kościół i piętrowy klasztor dla trynita-

było prowadzenie działalności oświa-

re fakty historyczne, dotyczące nazwy

rzy „(...) aby uświęcali i nauczali ciem-

towej. Terytorium późniejszego po-

miasta Teofipola, jego duchowego

ne tamtejsze pospólstwo”, odpisaw-

wiatu starokonstantynowskiego (wraz

i gospodarczego rozwoju, a nawet

szy na ich działalność 40 tys. złotych i

z Teofipolem) długo nie miało żadnych

otwarcia w nim pierwszej szkoły pu-

dochody z dwóch pobliskich wiosek.

szkół i było jedynie edukowane z po-

blicznej.

W XVII w. w zamku czołgańskim,

mocą szkół jezuickich z Krzemieńca.

„Wiatr historii” pozmieniał często

zrujnowanym przez wojsko Bohdana

Zaproszenie przez Teofilę Jabłonow-

bez uzasadnienia i nie do poznania na-

Chmielnickiego, istniała już kapliczka,

ską trynitarzy do Teofipola rozwiązało

zwy wielu miejscowości, położonych

w której dominikanie z Lachowiec spo-

problem oświatowy.

po obu brzegach dawnej, granicznej

radycznie odprawiali nabożeństwa.

Trynitarzy teofipolscy nie byli zo-

rzeki Zbrucz. Fakty mówią jednak

Dopiero 5 listopada 1741 r. ukończo-

bowiązani przez fundatorów do utrzy-

same za siebie: Tarnopol, zawdzięcza

no budowę kościoła wraz z klaszto-

mywania szkół świeckich, ale kierując

Kaplica wspólnoty rzymskokatolickiej w Teofipolu

swoją nazwę rodowi Tarnawskich,

rem, a w dzień Macierzyństwa Matki

się uczuciem elementarnej ludzkiej

a Proskurów, to wspominany przez

troski, widząc potrzebę szerzenia

H. Sienkiewicza w trylogii – Ploskirow

oświaty, postanowili otworzyć na swój

(a od 1954 r. – miasto Chmielnicki).

koszt szkółkę parafialną czy elemen-

Na tym tle Teofipol pozostaje wyspą

tarną. Potem szkoły te przekształciły

zachowanej tożsamości historycz-

się w powiatowe i były jedynymi w ca-

nej. Sama już nazwa miejscowo-

łym powiecie. Porównując wspomnia-

ści, tłumaczona z języka greckiego

ne placówki edukacyjne z innymi tego

(„Teos” – Bóg; „Filein” – miłość; „pol”

rodzaju zakładami można stwierdzić,

– miasto ) świadczy, że właśnie Pan

że uczono tam czytania, pisania, ka-

Bóg ochronił Teofipol przed „wiatrem

techizmu, rachunków, a z pewnością

przeimienowań”. „Bogu miłe miasto”

i trochę łaciny. Więcej szczegółów o

– taką nazwą był określony Teofipol

tej szkole możemy znaleźć z no-

w testamencie Teofili Jabłonowskiej

tatki z 1802 roku. Nauka w szkole

(z 30 stycznia 1739 r.), księżnej i ów-

była prowadzona następująco:

czesnej właścicielki miasteczka.

Klasa I: nauka chrześcijańska, na-

Wchodząc głębiej w zagadnie-

uka moralna, gramatyka narodowa,

nie  historycznego  kształtowania

geografia (Europa), historia biblijna

Plac budowy kościoła

się nazwy Teofipola można wysnuć

Starego Testamentu, początki aryt-

przypuszczenie, że w przeszłości był

metyki i łaciny;

to jeden z Kamieni lub Kamieńców

wszystkie dobra otrzymał w spadku

królestwa, które nadane naszymi po-

Bożej, trynitarze zostali oficjalnie

Klasa II: katechizm i nauka moral-

– nazw tak bardzo popularnych w

jego drugi syn - Aleksander Jan Jabło-

przednikami (...) i dajemy mieszkań-

wprowadzeni przez Teofilę Jabłonow-

na (ciąg dalszy), gramatyka „pijarska”,

dawnej Rusi, szczególnie zaś na te-

nowski (ur. 1671 r.), który w 1698 r. po-

com tego miasteczka Teofipola wolną

ską i jej syna – Józefa Aleksandra, do

Nowy Testament z historią, geografia

rytorium między Kamieniem Kaszyr-

ślubił Teofilę Sieniawską, córkę Miko-

możliwość zajmować się wszelkimi

swej nowej świątyni. Zaproszony na

(pozostała część świata), z arytmety-

skim i Kamieńcem Podolskim. Dawny

łaja Sieniawskiego, wojewody wołyń-

zajęciami i handlem jak różnymi pro-

tę uroczystość ze Lwowa o. Szymon

ki: ułamki i wypisy łacińskie z autorów

Teofipol, należący niegdyś do rodziny

skiego i Cecylii z domu Radziwiłłów.

duktami, tak i innym jakimkolwiek to-

od św. Marii odprawił bardzo poboż-

klasycznych;

Czołgańskich, nosił nazwę: Kamień

Nie trudno domyślić się, że propozy-

warem (...). Życzymy, żeby wolno było

nie nabożeństwo. W 1742 r. przywie-

Klasa III: dokończenie katechizmu,

Czołgański lub Czołgan. Czołgańscy

cja Aleksandra Jana Jabłonowskiego

i pozwolono wszystkim jakiegokolwiek

ziono do świątyni w Teofipolu kopię

ciąg dalszy nauki moralnej, wyższa

sprzedali posiadłość Seniutom, od

o przeimienowaniu tej miejscowości

stanu i stanowiska, przychodzić na

obrazu Matki Bożej Częstochowskiej,

gramatyka łacińska z wypisami, za-

których z kolei 6 lutego 1681 r. na-

na Teofipol z nadaniem jej miejskich

wspomniane targi ze swymi towarami

która natychmiast zasłynęła łaskami.

stosowanymi do nauki moralnej, za-

był ją wraz z Lachowcami i okolicami

przywilejów, potwierdzonych w końcu

i prowadzić inne tego rodzaju dzieje,

Statuę Pana Jezusa Nazareńskiego

kończenie arytmetyki i początki geo-

książę Stanisław Jan Jabłonowski

20 marca 1719 r. królewską gramotą,

(...) żeby to można było należnie i za-

ustawiono w kościele dopiero w 1746 r.

metrii;

(1634 - 1702) - wojewoda ruski, bo-

było wyrazem jego miłości do żony

konnie prowadzić bez żadnej z czyjej-

i 25 maja tegoż roku ją poświęcono.

Klasa IV: dokończenie nauki mo-

hater odsieczy wiedeńskiej, wielki

Teofilii.

kolwiek strony przeszkody (...)” - tak za-

Teofila Jabłonowska zbudowała także

ralnej, składnia polska i łacińska z ćwi-

hetman koronny.

„(...) Ażeby wspomniane mia-

znaczono w gramocie królewskiej, którą

w 1744 r. cmentarną kaplicę pw. św.

czeniami piśmiennymi i początki fizyki

Rodzina książąt Jabłonowskich,

steczko Teofipol doszło do większe-

osobiście podpisał August II, „z łaski

Rocha z trzema ołtarzami wewnątrz.

przeznaczone dla szkół narodowych,

pochodząca z Jabłonowa na Wołyniu

go wzrostu, to jego mieszkańców z

Bożej król Polski, Wielki Książę Litwy,

Zakon Trynitarzy Bosych (św. Trój-

oprócz tego uczono francuskiego i nie-

była bardzo bogata i traktowano ją na

osobliwej naszej łaski dopuszczamy

Rusi, Prusji, Mazowsza, Podlasia, Liwo-

cy), założony w Hiszpanii w XII w.,

mieckiego.

równi z innymi znamienitymi rodami:

do wielkich wolności, które nale-

nii, Smoleńszczyzny, Siwierszczyzny,

oprócz innych pobożnych praktyk, był

Inspektorami tej szkoły byli pro-

Ostrogskich, Wiśniowieckich, Zbara-

żą wszystkim mieszkańcom innych

Czernichowszczyzny, a także spadko-

powołany (wręcz zobowiązany, zgod-

fesorowie Uniwersytetu Wileńskiego.

skich. Po śmierci wielkiego hetmana

miast i miasteczek naszego Polskiego

wy książę i wyborny władca Saksonii”.

nie ze swoim charyzmatem) do wyku-

Uczył się tutaj znany rzeźbiarz Oskar