15

Kurier Galicyjski * 12-25 lutego 2010

od „zepsutego świata”, bezgranicznie

więzienia jego pasierbicy (córki Lidii

paliła w małym Wasi miłość do książek.

śpiewając piosenkę: „Świeć mi, świeć,

uznaniem rozrywkowy program tele-

ufała mężowi. W końcu Szukszyn

Fiedosiejewej-Szukszyny), skazanej

Zrobiła dla niego spis lektur i pożyczała

moja gwiazdo...”.

wizyjny. Na swoje nieszczęście został

zaczął przyjeżdżać ze swoimi kochan-

za handel narkotykami. Jedna z córek

książki z własnej biblioteki.

Nawet krewni Szukszyna uważają,

politykiem – w kilkanaście miesięcy

kami w rodzinne strony. Walka o męża

pisarza, Masza Szukszyna, prowadzi

- Prawie zawsze przychodził do mnie

że pokajał się przed Marią w opowia-

po objęciu najwyższej godności w

jednak nie leżała w naturze Marii. Ale

popularny program telewizyjny.

z książką. Pisał do mnie: „Co czytasz?

daniu „Jesienią”, napisanym na rok

Kraju Ałtajskim, Jewdokimow zginął

jej duma została głęboko zraniona. Ze

W Srostkach co roku, od ponad

Niestety, mam mało czasu na czytanie,

przed śmiercią. Oto rozmyślania boha-

w do dziś całkowicie niewyjaśnionym

swoją urodą mogła przecież przebierać

trzydziestu lat, odbywają się w lipcu

tera tego utworu: „Jeśli przyszłoby mu

aż dusza boli...”. Marzył o wielkiej domo-

wypadku samochodowym. I jego, i

wśród starających się o nią kawale-

„Czytania Szukszynowskie”, poświę-

zginąć, umarłby myśląc o Marii. Przez

wej bibliotece. Powtarzał: „Książki też

Szukszyna śmierć zabrała wówczas,

rów, lecz oddała serce Szukszynowi.

cona pamięci pisarza impreza, która

lata ból nie minął, chociaż nie był już

uczą życia”. Szukszyna zajmowała nie

gdy pozostawało im jeszcze parę lat

Pewnego dnia opuściła więc Srostki,

gromadzi tłumy na górze Bekiet. Re-

tak dotkliwy, jak z początku...”.

tylko literatura piękna – zgłębiał także pil-

do pięćdziesiątki.

pozostawiając tam wszystkie swoje

gularnie przyjeżdża na nie Maria. Jak

Ostatni raz spotkali się w 1964 roku,

nie dzieła Lenina... Nagrodę Leninowską

Jewdokimow, wielki admirator

fotografie z Szukszynem. Potem te

zwykle onieśmielona, staje gdzieś z

przypadkowo, na ulicy w Srostkach.

otrzymał dopiero po śmierci...

Szukszyna, nadał „Czytaniom Szukszy-

zdjęcia gdzieś przepadły.

boku, przez nikogo nie rozpoznana,

Szukszyn zaczął coś mówić o wspólnym

Cóż, kanon lektur Szukszyna nosił

nowskim” wymiar imprezy kulturalnej

i słucha, jak wybitni aktorzy czytają

życiu, chciał przyjść z wizytą nazajutrz,

najwidoczniej piętno jego indywidualno-

naprawdę znaczącej. Ale żyją jeszcze

zdania, które czasami są jej poświęco-

ale Maria tego samego dnia pospiesznie

ści, zapytany bowiem na egzaminie do

ludzie, którzy pamiętają pisarza takim,

W paszporcie mam

ne. – Na wzgórzu nie ma już ścieżek,

powróciła do Majmy.

szkoły reżyserskiej, co sądzi o „Wojnie i

jakim był naprawdę, zanim zastygł w

napisane „rosjanka”, ale...

Zapytana o swoje polskie pocho-

którymi spacerowałam z Wasilijem

- Renata Grigorjewa (współre-

pokoju” Tołstoja, odpowiedział bez wa-

brązie pomników i jako klasyk litera-

dzenie, Maria Szumska uśmiecha się

Makarowiczem w czasach naszej mło-

hania: „Nie wiem, nie czytałem”. I zdał,

żyserka filmów według scenariuszy

tury. Kiedyś wracałem nad ranem z

leciutko i bezradnie wzrusza ramiona-

Szukszyna – W. G.) mówiła mi, że tuż

dości. Nie rosną też tu zioła, rumianki i

ponieważ jego późniejszy mistrz, znany

„Czytań Szukszynowskich” w więk-

mi. Na Syberii żył już jej pradziad, który

przed śmiercią Wasilij Makarowicz

dziurawce; my, dziewczęta ze Srostek,

reżyser Michaił Romm, orzekł: „Ktoś,

szym towarzystwie, gdzie rej wodził

podobno przybył tu z Wołynia. Skąd

pewien filolog z Sankt Petersburga,

dokładnie, nie wiadomo. Przetrwało

chwalący się dogłębną znajomością

tylko jakieś niewyraźne wspomnienie,

życia i twórczości Szukszyna. Szliśmy

dotyczące polskich korzeni, niby rodo-

opłotkami uśpionych Srostek, brodząc

wy klejnot. A może coś więcej? Szkolny

w napływającej znad Katuni mgle,

kolega Szukszyna wspomina: – W

tu i ówdzie piały pierwsze kury, a

pierwsze lata po wojnie trudno było

literaturoznawca piał peany na cześć

o dobre ubranie. Ale Masza (tj. Maria

autora „Kaliny czerwonej”. Wychwalał

Szumska – W.G.) dawała sobie radę –

Szukszyna pod niebiosa. W pewnej

obszyła kołnierzem zwykły paltocik, do

chwili na wiejskiej drodze pojawiła się

tego dodała takie mankieciki...

zgarbiona staruszka. – Czekajcie –

A przecież i dzisiaj rosyjskie ele-

powiedział literaturoznawca. Zapewne

gantki inspiruje polska moda... Tak czy

chciał błysnąć swoim naukowym nosem.

inaczej, okolice Bijska były miejscem

– Zaraz dowiemy się na pewno czegoś

zesłań Polaków aż do ostatnich czasów.

ciekawego! – I zwrócił się do sędziwej

W odległych o trzydzieści kilometrów

mieszkanki wioski: – Znaliście może

Srostkach brzmiące polsko nazwiska,

Wasilija Makarowicza? Zagadnięta oży-

nie należały do rzadkości. Podczas II

wiła się natychmiast: – Waśka? Pierwszy

wojny światowej do Kraju Ałtajskiego

był we wsi pijak.Ajego siostra Natalia, to

kadr z filmu „kalina czerwona”

Pomnik Wasilija Szukszyna

wywieziono ponad 20 tysięcy miesz-

dopiero zaraza!

w Srostkach

kańców Kresów.

kto nie czytał ‘Wojny i pokoju , musi być

powiedział do niej: „Jeżeli uda mi się

Nazwa góry Bekiet, z której widok

- Nastoletni Wasilij Makarowicz

niezwykłym człowiekiem!”.

w tym roku pojechać na Ałtaj, odnajdę

rozciąga się wyjątkowo imponujący,

często je zbierałyśmy. Teraz wszystko

odbił raz swojemu koledze jego

Marię, pokłonię się jej do nóg i powiem:

jest prawdopodobnie zniekształco-

zadeptali ludzie, auta wyjeździły łąkę

dziewczynę, Anię Kowalewską. Po-

Przebacz mi, Maszeńko”.

nym słowem pikiet (pikieta, czujka).

do gołej ziemi. Tylko brzozy pozostały,

Było jak w powieści

chodził z nią dzień, dwa i dał spokój,

- Kiedyś Szukszyn, wychodząc

Oczy Marii napełniają się łzami.

Tu dwa i pół wieku temu przebiegała

piękne, wybujałe – Wasilij Makarowicz

ale przyjaciel boczył się jeszcze

ode mnie powiedział: „Pójdę do domu

- Ja przebaczyłam mu już dawno...

granica Imperium Rosyjskiego, zanim

kochał je i nazywał pieszczotliwie

długo. Do dziś koresponduję z Zyg-

przez wzgórze i stamtąd pomacham ci

Dziś wiekowa Maria Szumska

wcielony do niego został Górny Ałtaj.

„pannami na wydaniu”.

muntem, moim kolegą z klasy. W

czapką. A ty odpowiesz mi powiewając

żyje skromnie, z głodowej pensji

Zapewne właśnie ze szczytu tego

Srostkach nazywał się Romanowski,

chustką”. Szedł szybkim krokiem, więc

emerytki, w dwóch izbach starej chaty.

wzgórza patrole kozackie spoglądały

na Bekiecie

lecz potem wyjechał na Litwę i teraz

nie musiałam długo czekać, zanim

Pochłaniają ją prozaiczne problemy:

ku południowi, wypatrując ruchów

Srostki – to wieś duża i stosun-

na kopercie piszę nazwisko „Ro-

ujrzałam małą z tej odległości, lecz

miejscowy prominent próbuje odebrać

wojsk Dżungarii. Warto też wspomnieć,

kowo dostatnia. Na jej przeciwległym

manskas”. Jednak w odróżnieniu od

wyraźną postać na wzgórzu. Wasilij

jej i tak mikroskopijne podwórko, aby

że choć Szukszyn twierdził, iż wywodzi

krańcu (patrząc od Bijska), w cieniu

Niemców, wysiedlonych w lata wojny

Makarowicz zatrzymał się, zdjął swoją

postawić sobie garaż. Mieszkańcy

się z Kozaków Dońskich, szuksza

Bekietu, rozwinął się przy Trakcie

z Powołża, tutejsi Polacy nie tworzyli

marynarską czapkę i uniósł w górę.

Majmy lubią swoją dawną nauczyciel-

oznacza w języku ałtajskim parobka

Czujskim, w ciągu ostatnich kilku lat

zwartej społeczności. Przez pierwsze

W tej samej chwili na wstążki przy

kę, ale niewiele mogą jej pomóc.

od koni.

dość spory bazar. Wcześniej przy

miesiące niemieccy przesiedleńcy

czapce padł słoneczny promień i

U stóp wzgórza znajduje się mu-

szosie stały po prostu przekupki.

mieszkali w wykopanych własnoręcz-

zamigotały przez sekundę jak lśniąca

zeum Szukszyna, w którym każdego

Pamiętam swoje zdziwienie, gdy w

W cieniu legendy

nie ziemiankach na stoku góry Bekiet.

jaszczureczka. A ja rozpostarłam na

A Szukszyn? Jeszcze za życia

roku bywa kilkadziesiąt tysięcy zwie-

pewien mroźny zimowy dzień ujrzałem

Potem pobudowali sobie schludne

wietrze białą chustkę: „Dobrych snów,

przeszedł do legendy. Pomimo gło-

dzających. Tylko nieliczni zdają sobie

z okna samochodu okutane babuszki

chaty. Uchodzili za przykładnych pra-

mój ukochany...”

szonej oficjalnie w ZSRS równości,

sprawę, że uwielbiany przez nich autor

z dziecinnymi wózkami. Zdziwiony,

cowników i doskonale gospodarzyli na

Wie pan, kiedy to raz już opowie-

był to przecież przypadek niezwykły:

był bigamistą. Muzeum mieści się w

zatrzymałem maszynę: czyżby matki

malutkich przydomowych działkach.

działam dziennikarce z „Komsomol-

ubogi półsierota z zapadłej prowincji,

dawnym domu matki pisarza – kupił

niemowlaków poszły do pracy, po-

Mąż mojej dobrej koleżanki, Olgi Met-

skiej Prawdy”, ktoś zarzucił mi potem

który bez pomocy protektorów, siłą

go dla niej za honorarium za „Rodzinę

wierzając swoje pociechy starszej

zler, był znakomitym pszczelarzem. W

kłamstwo. Poszło o to, że dom moich

woli i upartą pracą osiągnął szczyt.

Lubawinów”. Ekspozycja nie mówi nic

generacji? Ale w taki mróz, z małymi

latach dziewięćdziesiątych XX wieku

rodziców stał przy Trakcie Czujskim,

Miał reputację raroga wśród kultural-

o jego pierwszej i jedynej żonie. – Cóż

dziećmi? Jedna z kobiet sięgnęła do

ostatni Niemcy wyjechali ze Srostek.

lecz po przeciwnej stronie niż góra

nych elit stolicy. Dzieła Szukszyna nie

by na to powiedziała Lidia Fiedosieje-

wózka, brutalnie odrzucając kołderki

Nawiasem mówiąc – niektórzy

Bekiet. Jakiś redaktor-szukszynolog

imponują objętością, należą jednak

wa-Szukszyna i córki? – pyta ze zgrozą

i kocyki: spodziewałem się, że wnet

starzy Niemcy co roku odwiedzają

dowodził, że nie mogłam widzieć, bo

do kanonu rosyjskiej klasyki literac-

kustosz.

usłyszę rozdzierający płacz malucha,

rodzinną wieś Szukszyna. Wiosną

widok zasłaniają drzewa. Ale to było

kiej, a jego filmy do dziś przyciągają

Wśród eksponatów znajduje się

tymczasem podano mi znakomity pie-

przylatują z Hannoveru lub Frankfur-

pół wieku temu i te drzewa były ledwie

uwagę widzów.

marynarska czapka, na której wstąż-

róg, jeszcze gorący dzięki chroniącym

tu, odnawiają chatę, kupują krowę.

krzaczkami! Bardzo mnie to zabolało,

- „Kalinę czerwoną” widziałam ze

kach zaigrał przed laty odblask letniego

ciepło piernatom. Srostki słyną na

I spędzają lato tak samo, jak przez

bo przecież nie twierdzę, że dzięki

sto razy – mówi Maria z uśmiechem

zachodu, kiedy młody Wasia pozdra-

Ałtaju z pysznych pierogów (z jajkiem

całe swoje pracowite życie, gdy tylko

mnie Wasilij Makarowicz napisał swoje

i bez goryczy, choć w filmie występuje

wiał swoją ukochaną ze szczytu góry

i szczypiorkiem, wątróbką, grzybami,

marzyć mogli, spoglądając na spienio-

najlepsze książki, tylko wspominam

jej główna rywalka. Jest w tym obrazie

Bekiet.

ziemniakami oraz innymi farszami).

ną ałtajską Katuń, że zobaczą kiedyś

chwilę, która jest czymś bardzo mi

także scena, gdy chór więźniów wy-

Na Bekiecie w 2004 roku wystawił

Ren. Kiedy zbliża się syberyjska

drogim i bardzo osobistym...

konuje „Wieczorny dzwon” – tę samą

Wasilij Szukszyn (1929-1974),

okazały pomnik Szukszynowi ów-

zima, zabijają deskami drzwi i okna

Szukszyn często inkrustował

pieśń, którą krasawica ze Srostek

rosyjski pisarz, reżyser filmowy, aktor.

czesny gubernator Kraju Ałtajskiego,

drewnianej chałupy, krowę sprzedają

swoje opowiadania fragmentami

tak często śpiewała swojemu oblu-

Autor powieści „Rodzina Lubawinów”,

krajan pisarza, Michaił Jewdokimow.

lub powierzają opiece sąsiada i...

śpiewanych mu przez Marię piosenek.

bieńcowi. Wprawdzie sława pisarza

zbioru opowiadań „Rozmowy przy

Biogram Jewdokimowa przypomina

wracają do Saksonii czy Bawarii. Ot,

Przyjmuje się, że była ona prototypem

i reżysera z Syberii nieco przybladła,

jasnym księżycu” i scenariuszy fil-

nieco losy autora „Jest taki chłopak”.

ludzie przemienieni zrządzeniem losu

bohaterki powieści „Rodzina Lubawi-

ale nazwisko Szukszyna również

mowych: „Jest taki chłopak”, „Kalina

On także, urodzony w ałtajskiej wsi

w ptaki wędrowne...

nów”, nad którą pisarz pracował w

dzisiaj pojawia się od czasu do cza-

czerwona”. Ten ostatni obraz (z 1974

Wierchobskoje, odległej od Srostek

Trudno powiedzieć, czy uważała

połowie lat pięćdziesiątych. – Kiedyś

su w rosyjskiej prasie, z rozmaitych

roku) cieszył się wielkim powodzeniem,

niewiele ponad trzydzieści kilome-

się za Polkę Anna Tyssarewska (Tysa-

Wasilij Makarowicz wyznał mi, do

powodów: tajemnicę jego śmierci

także w Polsce. Szukszyn grywał w fil-

trów, dotarł na szczyt, stając się od

rzewska?), która odegrała dużą, może

kogo naprawdę adresowane są

analizują nie tylko brukowe gazety

mach własnych, ale również u znanych

lat 90. ubiegłego stulecia jednym z

przełomową rolę w życiu Szukszyna.

słowa w tej książce: „Gdziekolwiek

(jedna z wersji mówi o filiżance zatru-

reżyserów Gierasimowa i Bondarczuka.

popularniejszych w Rosji aktorów.

Według licznych świadectw ta ewaku-

bym był, nigdzie nie spotkałem takiej

tej kawy), kilka lat temu zaś szeroko

Zmarł podczas zdjęć do filmu „Oni

Pisał także scenariusze i reżyserował

owana z Leningradu nauczycielka roz-

piękności”. Zrewanżowałam mu się

pisano o warunkowym zwolnieniu z

walczyli za ojczyznę”.

filmy, prowadził także cieszący się