korespondencja z syberii

24

17– 29 marca 2010 * Kurier Galicyjski

„poLacy” pod biaŁoWodami

WoJCiECH gRzElAK

Przezwano ich Polakami i

miano to przylgnęło do nich na

dobre, nie zatarło się w ludz-

kiej pamięci pomimo upływu

stuleci. Co naprawdę łączyło

ich z Polską? Ktoś może po-

wiedzieć, że bardzo niewiele,

bo tylko krótki, epizodyczny

pobyt w granicach Rzeczpo-

spolitej, dawno temu, gdzieś

na przełomie XVii i XViii wieku.

Przybyli do Polski w poszuki-

waniu wolności, tolerancji re-

ligijnej i dla uniknięcia srogich

prześladowań. stanowili spo-

łeczność zwartą, scemento-

waną wspólną wiarą i zwycza-

jami, niechętną do kontaktów

spotkanie ze starowiercami na przełęczy pod Wierchnim Uj-

z obcymi i z tych powodów

monem

niesłychanie odporną na asy-

wyrazistości w pełni zasłużyło – nale-

Trzy wsie przez parę tygodni nie mia-

milację. A jednak nawet w ten

ży jednak, niestety, opisywać już w

ły prądu.

sposób ograniczony kontakt

Święta księga z Wierchniego Ujmonu

czasie przeszłym.

Z Ust Koksy, aby dostać się do

z naszym krajem okazał się

Najbardziej radykalni z nich nie

Wierchniego Ujmonu, trzeba pokonać

na tyle doniosły, że wyróżnił

uznawali sakramentów, oprócz chrztu.

Katuń, największą z ałtajskich rzek,

ich na zawsze wówczas, gdy

Kontakty z innowiercami poczytywali

po chybotliwym i zawieszonym na

musieli uciekać z zagarniętej

za grzech śmiertelny. Wyróżniającą ce-

słowo honoru wąziutkim moście (za

w rozbiorach przez Rosję czę-

chą starowierców była ich pracowitość,

przejazd pobierane jest myto – rów-

ści Rzeczpospolitej na Ałtaj,

nie używali też tytoniu ani alkoholu – z

nowartość 20 centów). We wsi Multa

gdzie osiedli w położonej na

wyjątkiem ziołowych nalewek. W rodzi-

powstaje zwykle dylemat, w którym

skraju Doliny Ujmońskiej wsi

nach, zdecydowanie patriarchalnych

kierunku skręcić? Ze stojącej prawie

Wierchnij Ujmon.

(choć wielkim szacunkiem darzących

na rozdrożu chaty wychodzi Oleg

matkę, czule nazywaną mateczką),

Bałtowski i udziela szczegółowych

Pokornego Bóg poprowadzi,

zgodnie żyło i pracowało po kilkana-

objaśnień. Zapytany o swoje nazwi-

a gorliwy sam przygalopuje

ście osób. Wyjątkowo ceniono uczci-

sko, wzrusza ramionami. To gest do-

Droga do Wierchniego Ujmonu jest

wość. Za czasów Związku Sowiec-

brze znany z całej Syberii, widziałem

niełatwa, ale możliwa do pokonania

kiego bywały wypadki, że starowiercy

go może setki razy. W latach władzy

samochodem o wysokim zawieszeniu.

wzbraniali się przed pobieraniem eme-

bolszewickiej lepiej było nie intereso-

Pięćset kilometrów, licząc od Gornoał-

rytury, gdyż uważali, że nie zasłużyli

Po tym moście do Wierchniego Ujmonu przedostać się nie łatwo

wać się swoją genealogią, zwłaszcza

tajska, górskiego szlaku wymaga po-

na te pieniądze. Rodziny były liczne, w

mając „nierosyjskie” personalia. Toteż

konania kilku dość wysokich przełęczy.

izbie o powierzchni około pięćdziesię-

Cerkwi prawosławnej, a ta druga na-

starowierców, najpewniej protoplaści

obywatele Związku Sowieckiego sta-

Podróżnemu, który podejmuje ten trud,

ciu metrów mieszkało po 18-20 osób.

zwa słusznie kojarzy się z nazwiskiem

tych, którzy zawędrowali potem na Ał-

rali się zapomnieć historie własnych

wynagradza go widok nadzwyczajny –

Mimo ciasnoty żyli zgodnie, ponieważ

bohatera powieści Dostojewskiego, bo

taj, mieszkała na Polesiu. Około 1830

rodzin, a nawet imiona i pochodzenie

otwiera się przed nim zielona dolina wci-

reguły w domu starowierskim były

po rosyjsku raskoł oznacza odszcze-

roku część staroobrzędowców spod

dziadków. Nazwisko Bałtowski jest

śnięta pomiędzy wzgórza, przeważnie

surowe, nie można było wchodzić w

pieństwo. Faktycznie chodzi o odłam

Suwałk przeniosła się do Prus, na Ma-

rozpowszechnione w ajmaku ust kok-

nagie, różnej formy i budowy, włączając

spory, gniewać się na bliźniego. Do

prawosławia, który sprzeciwił się oficjal-

zury. Powodem były represje ze strony

sińskim, co w towarzyskiej rozmowie

góry najwyższe, błyskające na hory-

postawienia typowej chaty starowier-

nemu Kościołowi z powodu nowinek,

władz rosyjskich, gdyż carat praktycz-

potwierdził mi miejscowy prokurator

zoncie błękitnymi lodowcami. W dywa-

ców służył głównie topór: w dole, przy

wprowadzonych w połowie XVII wieku

nie nigdy nie zaprzestał prześladowań

Oleg Iljasow, zapewniając, że część

nie pastwisk, porośniętych skąpą, lecz

fundamencie, kładziono bierwiona

przez metropolitę Nikona. Reforma ta,

starowierców, nie licząc niewielkich

tej rodziny to jego regularni klienci.

niezwykle sycącą trawą, buszują śmigłe

modrzewiowe, a wyżej sosnowe. Po-

polegająca na korekcie słownictwa tek-

przerw, z których najdłuższa obejmo-

- To pewnie potomkowie zesłań-

susły, a śród łąk fantastycznymi mean-

nadto chatę ochraniała warstwa ziemi

stów liturgicznych w duchu greckiej tra-

wała dwa dziesięciolecia za panowa-

ców – przypuszcza Halina Manko-

drami kluczą potoki, w których pasterze

do wysokości mniej więcej pół metra,

dycji, a także na wynikających z tego

nia ostatniego cara. Przed ostatnią

wicz, sołtyska położonej w pobliżu

poją wielkie stada koni. Widok podobny

wypełniająca specjalne skrzynie opa-

kilku drobnych innowacjach obrzędo-

wojną starowiercy w Polsce mieszkali

Ust Koksy wsi Czendek. – Tak jak ro-

powtarza się parokrotnie, jakby unosiła

sujące cały dom.

wych, była faktycznie nieznaczącym

pod Wilnem, w granicach obecnej Pol-

dzina mojego męża, wywodząca się

się raz po raz niewidzialna kurtyna, po-

Wzdłuż ścian, przez całą ich dłu-

zabiegiem kosmetycznym, wystar-

ski ich niewielkie zgromadzenia istnie-

od Polaka, którego zesłano na Ałtaj w

słuszna widzowi, który domaga się bi-

gość, stały ławki: służyły do spania;

czyła jednak, aby wzburzyć umysły

ją na Mazurach.

XIX wieku.

sów od samej przyrody. Aż wreszcie, po

trzymając się ich skraju dzieci uczyły

tej części społeczeństwa rosyjskiego,

Ani ona, ani poznani przeze mnie

przedostaniu się przez niebezpieczną

się chodzić. Dwa razy w roku podłogę

które, przywiązane do tradycji cerkiew-

Bałtowscy nie poczuwają się do związ-

Gromotuchę – serpentynę nad głębo-

Ślicznotka bez rozumu –

izbę szorowano do śnieżnej białości

nej, widziała w niej diaboliczny zamach

ków z Polską, nic też nie łączy ich z

ką przepaścią – wkracza się do Doliny

jak sakiewka bez pieniędzy

piaskiem, szło na to niemniej niż pięć-

na świętą wiarę. Ponieważ zmiany

Ośrodkiem administracyjnym Doli-

„Polakami” z Wierchniego Ujmonu.

Ujmońskiej, bodajże najpiękniejszego z

dziesiąt wiader wody. A po wodę nie

zostały zaakceptowane przez cara,

ny Ujmońskiej i o wiele od niej rozleglej-

Większość Bałtowskich to Ałtajczycy

wysokogórskich stepów Ałtaju. Pejzaż

chodziło się bez błogosławieństwa

protestujący przeciwko nim – a była to

szego ajmaku jest siedmiotysięczna

wyznający szamanizm. Po drodze do

miejscowy zupełnie nie koresponduje

starszych domowników. Lekkomyślna

wcale niemała część duchowieństwa

wieś Ust Koksa. Po jej centrum leni-

Wierchniego Ujmonu podwożę kawa-

z surowością ałtajskiego interieru, naje-

córka, która o tym zapomniała, przy-

i wiernych – znaleźli się na straconej

wie przechadzają się krowy: to pospo-

łek przemoczoną ulewnym deszczem

żonego wiecznie ośnieżonymi szczyta-

niesioną wodę musiała wylać i iść po

pozycji. Ideologiem tradycjonalistów

lity widok na Ałtaju. Położona w głuszy

Ałtajkę. Okazuje się, że to matka mojej

mi, twardego graniami, których ostrych

nową. Ważnym elementem, spajają-

został protopop Awwakum Pietrowicz

osada musi być samowystarczalna

studentki z uniwersytetu w Gornoałtaj-

linii nie potrafi złagodzić spacerujące po

cym rodzinę była wspólna modlitwa,

– jego pamiętniki z zesłania należą

– jest tu nawet tielemaster (technik

sku. Ucieszona ze spotkania, zaprasza

nich słońce. Rzecz nie do uwierzenia

połączona z wykonywaniem głębo-

do najciekawszych zabytków literatury

naprawiający telewizory), którego pra-

mnie do swojej wsi, Garbunowa.

dla wędrowca, przystającego pośród

kich pokłonów.

starorosyjskiej. Okrutnie prześlado-

cownia, mieści się w na pół wrośniętej

- A co tam u was ciekawego? –

kołyszących się po mazowiecku złotych

- Są uczeni, którzy skłaniają się ku

wani w Rosji nierzadko manifestowali

w ziemi i przekrzywionej niby stary wa-

pytam.

łanów czy też odpoczywającego w cie-

poglądowi, że takie pokłony, wykony-

nieustępliwy fanatyzm: płonęli całymi

lonek drewnianej chałupce. Jej właści-

- Jest sklep spożywczy – odpo-

niu przebogato ukwieconego i pełnego

wane na wdechu, działały jak gimna-

parafiami w swoich cerkwiach, które

ciel zapewnia, że potrafi remontować

wiada po chwili zastanowienia. – A,

ptasich treli zagajnika, że znajduje się u

styka, czy też ćwiczenia hatha jogi –

sami podpalali. Starowiercy w wyniku

nawet komputery Pentium III.

i wiele u nas niezamężnych kobiet.

podnóża potężnego masywu Biełuchy,

wyjaśnia Raisa Kuczuganowa, współ-

wewnętrznych konfliktów rozpadli się

Ajmak jest stosunkowo zamożny,

Niech pan koniecznie przyjedzie!

zakutej w wieczny pancerz lodów naj-

twórca i społeczny kustosz muzeum

na odłamy mniej i bardziej ugodowe.

głównie dzięki rozwiniętej hodowli

Ja jednak wolę zobaczyć najpierw

wyższej góry Syberii.

starowierców w Wierchnim Ujmonie.

Radykalni bezpopowcy rozdrobnili się

marali. To właśnie starowiercy rozwi-

Wierchnij Ujmon.

– Miały dobroczynne znaczenie dla

następnie na dalsze liczne ugrupowa-

jali na Ałtaju ich hodowlę.

Ptaszek by rano zaśpiewał,

zdrowia. starowierców i rzeczywiście,

nia. Najbardziej zachowawcze z nich

Dzisiaj naród mieszka tu rozmaity;

Dobrego gościa odprowadzaj

jakby go kotka nie zjadła

wśród tej społeczności rzadko zdarza-

zostało założone przez mnicha Filipa.

nie brakuje też, jak wszędzie na świe-

Starowiercy nazywani są także

z szacunku, złego –

ły się choroby, epidemie zaś w ogóle

Sekta, nazwana od jego imienia fili-

cie, idiotów. Za Ust Koksą swojski, zna-

kirżakami (od rzeki Kirżacz w pobliżu

żeby niczego nie ukradł

ją omijały.

ponami, opuściła granice Rosji, a jej

ny dobrze z wiosennej Polski, widok:

Wzorcową cywilizację starowier-

Władimira nad Klaźmą; w jej okolicach

Być może działo się tak za sprawą

wyznawcy osiedlili się w południowej

wypalone łąki. Pożar traw, wzniecony

ców – bo na takie miano, być może

kiedyś przejściowo zamieszkiwali),

hermetyczności tej wspólnoty, a także

i centralnej Europie. W Polsce znaleźli

przez miejscowego fanatyka rolnictwa

niezbyt precyzyjne w kategoriach

staroobrzędowcami lub raskolnikami.

surowych przepisów higienicznych.

schronienie w lasach augustowskich

pierwotnego, nadwerężył i przewrócił

antropologii, ale oddające właściwie

Oba ostatnie terminy opisują ten ruch

Tę dbałość starowierców o czystość

i na Suwalszczyźnie. Jakaś grupa

drewniane słupy sieci elektrycznej.

istotę rzeczy, to zjawisko dzięki swojej

religijny z perspektywy zreformowanej