Gregor von rezzori

18

14 – 27 maja 2010 * Kurier Galicyjski

mag z zielonej bukowiny

TADEUSZ ZUBIńSKI

Na czym polega ten jedyny znie-

walający, narkotyczno-perwersyjny urok

i potęga epickiej prozy tego pisarza?

Czy tylko na udatnym i oryginalnym

połączenie turpizmu, szyderstwa i ba-

roku, rozmachu, gejzerów erudycji,

niesłychanego bogactwa formy i gąsz-

czu dygresji, bujności archaizmów,

podtekstów, aluzji, przypominające

prozę innego wielkiego pisarza ma-

gicznego realisty Malapartego? Tytuł

tego szkicu pobrzmiewa nostalgicznie,

cokolwiek skocznie, i po klezmersku,

również nieco cynicznie, zważywszy

zapaść obecnej Bukowiny. Mówił, pisał

też przyzwoicie po niemiecku, włosku,

polsku, rumuńsku, rosyjsku, francusku,

Teatr Dramatyczny w Czerniowcach

angielsku i w jidysz. Był odpowiednio

poddanym cesarza i króla Austrio-Wę-

materię, mającą wiele istotnych filiacji

ze swadą, napisanych nieco nostal-

gier, następnie króla Wielkiej Rumunii,

do „Rękopisu znalezionego w Sara-

gicznych, nieco demaskatorskich

obywatelem Związku Sowieckiego, po

gossie” Jana Potockiego.

tekstach zawsze nasyconych wątkami

wojnie bezpaństwowcem, a w ostat-

Niespokojny duch, mieszkał kolej-

autobiograficznymi, podprawionych

nich latach życia obywatelem republiki

no w Monachium, i pod Monachium,

przekorą, melancholią, ironią i goryczą.

Austriackiej.

w Paryżu, aby od roku 1960 zamiesz-

Sposób, w jaki Rezzori posługuje się

Rezzori był wytworem tamtego

kać w Toskanii, w Santa Maddalena

powieściową formą, jest wirtuozerski,

świata, który przeminął, markowym

Donnini pod Florencją. W tym okresie

chociaż wymaga od czytelnika dużego

produktem owych dobrych starych

rozpoczął się nowy epizod w jego ży-

oczytania w dobrej literaturze. Dopra-

kominkowych czasów, galicyjskich,

ciu: film, a dokładniej aktorstwo. Wy-

cował się własnej konwencji, następ-

zmitologizowanych na naszym grun-

stępował w szeregu głośnych filmów,

stwa akcji kreował luźne, w zasadzie

cie w ostatnim rzucie tyleż błyskotli-

większość z nich ze zrozumiałych

narrator występuje w pierwszej osobie

wie, co epigońsko przez Andrzeja

względów nie dotarła na nasze ekra-

obu liczb, ale zawsze pozostaje wyco-

Kuśniewicza. Ach, tak kiedyś to świat

ny. Pisał też scenariusze, słuchowiska

fanym, jest bardziej obserwatorem niż

był i piękny i sensowny, wzdychamy

radiowe, recenzje. Z swojego pierwsze-

uczestnikiem. Tym, który przekazuje

– dzisiejsze czasy gaszą nasz entu-

go małżeństwa z Priską von Tiedemann

opowieści zasłyszane, niż relacjonuje

Gregor von Rezzori

zjazm stawiając na baczność: mity,

miał trzech synów, drugie małżeństwo

wypadki widziane naocznie. Opowieści

Z kolei w Leoben studiował budownic-

złudzenia, bzdura, iluzja, mrzonka.

z malarką Hanną Axmann okazało się

Rezzori ego są obficie inkrustowane

– Flamme, die sich verzehrt (1939),

two. Przerwał studia aby w Rumunii

Zgoda, był także Rezzori fabrykan-

bezdzietne, wkrótce się rozwiódł.

dygresjami, wstawkami, chronologia

Rombachs einsame Jahre (1944)

odbyć służbę wojskową. Po czym

tem mitów, kustoszem naszych (nie

W roku 1967 ożenił się z Beatrice

jest płynna, faktura zbliża się do eseju,

i Rose Manzani (1944). Na tyle neutral-

przez 4 lata w Bukareszcie kształcił

zawsze wyartykułowanych) marzeń

Monti della Corte, tą którą w Medio-

gawędy. Oczywiście, najłatwiej wpisać

ne, że po wojnie nikt się go nie czepiał.

się w zakresie malarstwa i rysunku,

i tęsknot, wskrzesicielem archety-

lanie prowadziła „Galleria dell Ariete”,

Rezzori ego do pojemnego nurtu mo-

Swoje przeżycia z okresu berlińskiego

w stolicy Rumuni, która wtedy więcej

pów, swoistym kronikarzem Ikarii

lansującą sztukę nowoczesną. Pod

dernistycznej powieści austriackiej,

wykorzystał w opublikowanej w latach

niż dziś znaczyła na mapie kulturalnej

znad Prutu i miasta zaczarowanego –

wpływem tak wyrafinowanej żony, sam

tych nośnych autorów – osieroconych,

50. książce pod wieloznacznym i ar-

Europy. Pracował jako wzięty karyka-

Czerniowiec. Także, w pewnym stop-

Rezzori rozpoczął intensywne kolek-

piewców „mitu habsburskiego”, których

chaizującym tytułem „Edyp zwycięża

turzysta, ale absolutorium uzyskał na

niu mistyfikatorem, bo komponował

cjonowanie dzieł sztuki. Swoje prywat-

najważniejszym przeżyciem i two-

pod Stalingradem”, mającej charakter

Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu.

świadomie i kreacyjnie mity o urodzie

ne zbiory, ocenianie przez znawców

rzywem stało się jedno wydarzenie

rozrachunku z niemieckimi elitami in-

Wiele frontów otwierał, mniej koń-

wprost bajkowej, acz barokowej w

jako wysmakowane, umieścił głównie

historyczne: rozpad idyllicznie obrazo-

telektualnymi w przededniu wybuchu

czył, może konsekwencja nie była jego

formie, o wielowątkowej fakturze tyleż

w swej kunsztownej wilii pod Florencją.

wanej monarchii zawsze dobrotliwego

wojennego kataklizmu, które dogłęb-

determinującą zaletą, ale w jednym był

gorzkiej, co prowokującej.

Gregor von Rezzori zmarł 23 kwietnia

cesarza: Austro-Węgier.

nie, bo od dołu poznał, pracując jako

konsekwentny totalnie: w miłości do by-

Najkrótsza z możliwych biogra-

1998 r. w Toskanii, gdzie w ostatnich

Jednak w mięsistej prozie Rez-

goniec, korektor dziennikarz, spiker.

łej Bukowiny. Formalnie do roku 1940

fii, a biografię miał wyjątkowo powi-

latach życia namiętnie oddawał się

zori ego jest coś więcej i znacznie

Od roku 1948 był etatowo zatrud-

był Gregor von Rezzori obywatelem

kłaną, i w tej mierze koloryzował na

hodowli królików i mopsów i propa-

smaczniej materiału z gadek, po-

niony w rozgłośni NWDR w Hamburgu,

rumuńskim, potem nie z własnej woli

potęgę, głosi: że Gregor von Rezzori,

gowaniu ideologii ekologicznej, prze-

czętych na koźle woźnicy, na ławie

później współpracował z tą rozgłośnią

poddanym sowieckim, a następnie już

prawdziwe nazwisko d Arezzo, gdyż

strzegał przed galopującą degradacją

w gwarnej karczmie, niż chłodnych

jako wolny strzelec. To na falach eteru

z wyboru przez ponad 40 lat bezpań-

przodkowie twórcy arcydzieła „Gro-

środowiska. Obawiał się bardziej za-

obserwacji i dywagacji, wyspekulowa-

tej rozgłośni, w programie nocnym, roz-

stwowcem, dopiero w roku 1984 przy-

nostaja z Czernopola” wywodzili się z

nieczyszczeń spowodowanych przez

nych na kanapce u zakolegowanego

począł snuć swoje opowieści z Magh-

jął obywatelstwo austriackie. Nagaby-

Sycylii, stąd taka śpiewność frazy w

cywilizację postindustrialną niż grozy

psychoanalityka, bądź wydumanych

rebinii – Maghrebinische Geschichten.

wany o przynależność państwową albo

prozie Rezzori ego, urodził się na Zie-

przereklamowanej bomby atomowej.

przy wielkomiejskim stoliczku w mod-

Zaczął wprowadzać najpierw radiosłu-

tożsamość narodową odpowiadał bez

lonej Bukowinie. Rodzina w połowie

Na konferencji obrońców środowiska

nej kawiarni w miłym przyjaciół gronie.

chaczy, a następnie czytelników w za-

zająknięcia – zawsze czułem się i czu-

XVIII wieku poprzez północne Włochy

w Wiedniu grzmiał: katastrofa ekolo-

Pierwsza i determinująca zasada

chwycającą legendową rzeczywistość.

ję się Austriakiem. Austriakiem, tak, ale

– wówczas część Austrii, przybyła do

giczna już się rozpoczęła. Europa za-

w rozpoznaniu wybitnej literatury po-

Fantazyjne bajkowe gawędy o rozbój-

dodajmy Austriakiem w wymiarze byłej

Wiednia. Dziadek Gregora architekt

nikła. To, co rozumiemy pod pojęciem

wiada: nie ma wybitnego pisarza bez

nikach, cadykach, szalonych hrabiach,

CK. Monarchii. Identycznie odczuwał

zasłużył się w służbie cesarzowi, ro-

Europy, nie istnieje.

arcydzieła. Arcydziełem Rezzori ego

przemytnikach, popach, chasydach,

swoją c.k. habsburską tożsamość star-

dzina przeniosła się do Czerniowiec

Jako pisarz wyzuty z ojczyzny, tym

jest „Gronostaj z Czernopola”. W roku

filozofach-włóczęgach, wydumanych

szy o jedno pokolenie Józef Roth. Ko-

z końcem wieku XIX. Tu się urodził

samym pozostał okaleczony. W skutek

1959 Gregor von Rezzori otrzymał za

skarbach, zupełnie realnych zjawach,

chał Wiedeń, uważał to miasto za naj-

przyszły autor arcydzieła 13 maja

tego stał się pisarzem mitotwórczym,

to właśnie dzieło nagrodę literacką

dziwnych na wpół-azjatyckich oby-

piękniejsze z miast w których mówi się

1914 w Czerniowcach niem. Czerno-

bo bukowińskim, piszącym po nie-

miasta Berlina im. Theodora Fontane.

czajach i jeszcze dziwniejszych lu-

po niemiecku. Będąc c.k. Austriakiem

witz na Bukowinie jako syn urzędnika

miecku, tak bym go określił, zresztą on

Świat powieści Rezzori ego podszyty

dziach w „ich najlepszych czasach”,

był również Europejczykiem, z domu,

c.k. wysokiej rangi, bo radcy dworu.

sam tak się widział. Tęsknił do swojej

jest niepokojem, toczą się w nim de-

umiejscowionych w jakieś bliżej nie

ze szkół, z powietrza wreszcie – jak się

Lokacja miejsca urodzenia literac-

Bukowiny, ale nie rozpaczał. Zarówno

strukcyjne procesy, zapoczątkowane

zdefiniowanej bałkańskiej krainie. W

mówiło na naszych kresach – wyniósł

ko znakomita, bo Czerniowce należały

tęsknić i rozpaczać miał do czego.

jeszcze pod rządami monarchii, za-

formie książkowej te gawędy wyszły

doskonałą znajomość kilku języków,

przed I wojną do monarchii habsbur-

Gdyż Czerniowce Rezzori ego to

burzeniu ulega chwiejna równowaga

jako „Magrebińskie opowieści” w roku

ale pozostał outsiderem, nie ogłaszał

skiej, a po jej zakończeniu – do Ru-

nie tylko jeszcze jeden przypadkowy

teskowińskiej Arkadii.

1952, przynosząc autorowi sławę

gromkich manifestów, nie przypisał się

munii. Więc, naturalne nastąpiło w tym

punkt na peryferiach mapy, ale coś

Czernopol przywołany w tytule to

– umiarkowaną, ale znaczne pienią-

do żadnej modnej szkoły literackiej.

mieście i jego okolicach skrzyżowanie

znacznie więcej, kosmos albo przy-

– Czerniowce, a owym Gronostajem

dze. Powiada się, że wszyscy piszący

Trwał na uboczu, samorodny piszący

kultur, języków, obyczajów, swoista

najmniej próba kosmosu? Mały, ale

jest główny bohater major huzarów

czerpią ze źródła opowieści ludowych,

po niemiecku, choć był od roku 1958

karczma zajezdna, bazar literackich

jakże kompletny świat, własny dla tego

Mikołaj Tildy. Major Tildy jest postacią

jedni łyżką – ci są zaledwie literatami,

członkiem PEN RFN. Po krótkim wie-

tematów, gniazdo mitów.

regionu sposób akceptacji życia, afir-

tyleż krwistą co liryczną, wyraźnie

piszą z literatury, drudzy wiadrem,

deńskim epizodzie w roku 1938 przy-

Wczesną młodość Rezzori spędził

macja ładu przestrzeni i różnorodności

zagubioną w czasach akcji powieści.

ci są już pisarzami i piszą z ży-

był do Berlina i tu zaczął pisać.

w Rumunii, w Czerniowcach i Buka-

środowisk ludzkich, przyrodniczych,

Jego brawurowe i nie na te czasy

cia, Rezzori należał to tych drugich.

Debiutował powieściami odcin-

reszcie, uczęszczał do szkół w Kron-

krajobrazowych, jaki stał się dziełem

wystąpienie w obronie czci kobiety,

Przetwarzał własne życie, zasłyszane

kowymi jeszcze przed wojną, dla ma-

stadt – rum. Cluj, w Siedmiogrodzie,

i zasługą stuleci. Opisywana przez pi-

a właściwie dwóch bliskich mu kobiet

życie innych, wspomnienia bliskich,

gazynu „Berliner Illustrierte”. Te trzy

zaprowadzi go do domu wariatów,

w Fürstenfeld w Styrii. W Wiedniu

sarza Bukowina, pojawiała się u niego

opowieści z dzieciństwa, mity i legen-

powieści wybitnie rozrywkowe, zupeł-

i w konsekwencji do śmierci, gdyż

mieszkał i biesiadował, jednocześnie

pod literackimi nazwami Magrebinu,

dy rodzime dla okolic Czerniowiec w li-

nie neutralne w wymowie ideowej to

„gronostaj umiera, kiedy na jego

studiując architekturę i medycynę.

Magrebiany, Teskowiny, w barwnych

teracką wielobarwną, wielowymiarową