19

Kurier Galicyjski * 15 – 28 czerwca 2010

ności z ukraińską emigracją politycz-

politycznych mniejszości ukraińskiej

utrzymania w przyszłości niepodległe-

najrozmaitszych stowarzyszeń ukraiń-

całego przedsięwzięcia świadczy fakt,

ną, toteż naciskane przez radziecką

w Polsce. Tym bardziej, że miała ona

go państwa ukraińskiego i stabilizacji

skich przybyła z wieńcami, owiniętymi

iż na czele Ekspozytury stanął z woli

dyplomację, domagającą się ścisłego

miejsce w okresie otwartego bojko-

w Europie środkowo-wschodniej jest

w żółto-błękitne szarfy. Oprócz tego,

Piłsudskiego, jego najbliższy przyja-

przestrzegania postanowień traktatu

tu państwa polskiego i podważania

sojusz państw „basenu bałtycko-czar-

specjalny karawan, obwieszony był

ciel – Walery Sławek. Niestety, rozwój

ryskiego, nie zamierzały ułatwiać wy-

suwerenności polskiej wobec Galicji

nomorskiego”. Dzięki pośrednictwu

ogromnymi wieńcami, złożonymi przez

wydarzeń w Polsce powodował, że

konywania przez Atamana Głównego

Wschodniej. Petlurę postrzegano więc

J. Piłsudskiego udało się Petlurze nawią-

delegatów poszczególnych oddziałów

w ośrodku tym przeszkolono jedynie

jego funkcji politycznych. Ponadto na

jako zdrajcę sprawy ukraińskiej. Nie

zać kontakty z przebywającymi w Polsce

wojskowych, walczących na Ukrainie

kilkuset żołnierzy ukraińskich, którzy

jaw wyszły próby penetracji ukraiń-

potrafiono mu wybaczyć podpisania

przedstawicielami emigracji rosyjskiej.

pod dowództwem Petlury. Jako jeden z

wzięli udział w ostatnich walkach o nie-

skich środowisk emigracyjnych przez

umowy warszawskiej, tym bardziej

Były to bodaj najtrudniejsze rozmowy

pierwszych, wszedł do cerkwi pułkow-

podległość swego kraju.

bolszewickie służby specjalne. Dlatego

podkreślano, że stało się to po ogło-

Atamana, który w przeciwieństwie do

nik polski Kleeberg, reprezentujący

Podpisanie przez Polskę w Rydze

też Petlura, mimo iż wciąż cieszył się

szeniu „aktu soborności”.

większości ukraińskich polityków emigra-

na pogrzebie Marszałka Piłsudskiego.

preliminariów pokojowych, które weszły

zaufaniem Marszałka Józefa Piłsud-

Należy podkreślić, że Petlura, re-

cyjnych, zdawał sobie sprawę z koniecz-

Przybyli też przedstawiciele emigrantów

w życie 18 października 1920 r., sta-

skiego, miał w Polsce serdecznych

zygnując z części Wołynia i etnicznie

ności porozumienia z Rosjanami.

gruzińskich i delegaci czescy. O godzinie

wiały Petlurę i rząd ukraiński w bardzo

przyjaciół, zwłaszcza wspomnianego

mieszanej Galicji Wschodniej, domagał

Petlura podjął także szereg spo-

3 zamknięto drzwi cerkwi i rozpoczęło

trudnej sytuacji. Ataman Główny mimo

już Henryka Józewskiego i Stanisła-

się, aby państwo polskie stworzyło peł-

tkań i konferencji z polskimi politykami

się nabożeństwo żałobne w języku ukra-

rozgoryczenia, rozumiał położenie Na-

wa Stempowskiego, podjął ostateczną

ne możliwości rozwoju dla żyjącej tam

i wojskowymi, pragnąc wyjaśnić poło-

ińskim. Celebrował kapłan Ukrainiec,

czelnika Państwa i polskiego rządu.

decyzję wyjazdu na Zachód. Już wcze-

ludności ukraińskiej. W liście do Pił-

żenie ukraińskiej emigracji, a zwłaszcza

asystowali mu zaś duchowni rumuński

Ale wśród żołnierzy ukraińskich, a na-

śniej emigrowała z Polski do Paryża

sudskiego, z dnia 14 lipca 1920 r. pisał:

uzyskać odpowiednie środki finansowe

i katolicki. Dla uniknięcia incydentów,

wet wyższych dowódców, postępowa-

znaczna część członków rządu i Rady

„Galicyjską część narodu ukraińskiego

na funkcjonowanie agend państwo-

prefekt policji delegował na pogrzeb

nie Polski oceniane było jako zdrada

wych i organizację życia obozowego.

p. Bressot, naczelnika swojego gabi-

sojusznika. Petlura postanowił jeszcze

W czerwcu 1921 r., pragnąc wyson-

netu. Spokoju jednak nie zmącono.

jesienią 1920 r. zorganizować, przy po-

dować, jakie jest stanowisko MSZ-u

W chwili, kiedy w cerkwi rozległy się

tajemnym polskim wsparciu, wyprawę

w sprawach ukraińskich, spotkał się z

słowa hymnu: „Wicznaja pamiat ”, tłum

na Ukrainę. Niestety, zakończyła się

jego przedstawicielem płk. Stanisła-

Ukraińców, zapełniający plac przed

już 21 listopada, kiedy to ukraińscy

wem Dowoyno-Sołłohubem. Przy tej

cerkwią, padł na kolana. Następnie,

powstańcy zmuszeni zostali przez od-

okazji Ataman zwrócił uwagę rozmów-

obecni uszykowali się w czwórki i dzia-

działy Armii Czerwonej do wycofania

cy na fakt, że Polska tylko częściowo

łacze ukraińscy wynieśli na ramionach

się za Zbrucz.

zapłaciła za majątek i sprzęt wojskowy,

żółtą dębową trumnę i złożyli ją na ka-

wwieziony do Polski z terytorium Ukra-

tafalku. Kondukt udał się na cmentarz

Rząd ukraiński

iny. Sołłohub zapewnił go, że ukraińscy

Montparnasse, gdzie złożono trumnę

na emigracji w Polsce

emigranci nadal będą traktowani przez

do grobu. Nad mogiłą nie wygłaszano

Ataman Główny, nie tracąc na-

rząd polski jako byli sprzymierzeńcy,

żadnych przemówień i tylko tłum w głę-

dziei na dalszą walkę, zwrócił się do

choć publicznie władze polskie muszą

bokim milczeniu przedefilował przed

władz polskich z prośbą o zachowanie

kierować się postanowieniami traktatu

grobem”.

struktury jednostek wojskowych, ich

ryskiego. Ponadto, wspieranie ukraiń-

Wydaje się, że nieprzypadkowym

utrzymania, zorganizowania opieki

skiej emigracji było niekorzystnie wi-

jest fakt, że śmierć Petlury nastąpi-

medycznej oraz stworzenia możliwo-

dziane przez Ententę, co jak sądzono,

ła po objęciu w Polsce rządów przez

ści dalszego szkolenia. Sugestie te

mogło mieć negatywny wpływ na sto-

Piłsudskiego. Znając stosunki, łączące

w większości zostały uwzględnione

sunek państw zachodnich dla młodego

obu polityków oraz ich poglądy na kwe-

i żołnierze ukraińscy zostali umiesz-

państwa polskiego.

stię gwarancji niepodległości państw

czeni w sześciu obozach: Aleksan-

symon Petlura w Kijowie

międzymorza, Moskwa obawiała się

drów Kujawski, Piotrków Trybunalski,

Republiki. Jego wyjazd bezpośrednio

trzeba pozyskać i zachęcić do wspól-

uaktywnienia współpracy polsko-ukra-

Pikulice koło Przemyśla, Łańcut, Wado-

W 1923 r. sytuacja Petlury

przyśpieszyło wykrycie w grudniu 1923

nej pracy. Ja wierzę, że jest to sprawa

ińskiej. GPU wielokrotnie informowało

wice i Kalisz. Ponadto, w Częstochowie

znacznie się pogorszyła

r. w ukraińskiej misji, przekształconej

nie tylko możliwa, ale z punktu histo-

Ostatnim aktem walki o niepodle-

władze radzieckie, że „elementy kontr-

na stanowiskach cywilnych, zatrudnieni

już wówczas w Komisję Likwidacyjną,

rycznego konieczna. Z pełnym poczu-

głość Ukrainy była próba wywołania

rewolucyjne” na Ukrainie są przekona-

zostali urzędnicy i oficerowie minister-

w Warszawie moskiewskiego agenta.

ciem odpowiedzialności o przyszłość,

powstania narodowego jesienią 1921 r.

ne, iż Piłsudski przy pomocy Ententy

stwa spraw wojskowych i sztabu gene-

o los obu narodów, należy przystąpić

Całą akcję przygotowano przy współ-

na pewno będzie się starał „zabrać

ralnego URL. W sumie, na terytorium

do tej sprawy, nie ulegając wrażeniom

Emigracja do Paryża

pracy z Oddziałem II Sztabu General-

Ukrainę do Dniepru”.

Polski znalazło się wraz z rodzinami

niedawnych przeżyć, a przeciwnie kie-

i śmierć Petlury

nego WP. Niestety i ona zakończyła się

Historia wyniosła Atamana Petlu-

17464 wojskowych, urzędników cywil-

31 grudnia 1923 r. Symon Petlura

rować się wyłącznie myślą o czasie

niepowodzeniem. Zawarte zostały one

rę do najwyższej godności państwo-

nych oraz naukowców ukraińskich. Na

opuścił Warszawę i przez Wiedeń, Bu-

przyszłym republiki. Dlatego też należy

w broszurze pt. Сучасна українська

wej, choć przecież jego życiorys był

emigracji w Polsce znalazł się wraz z

dapeszt, Berno i Genewę udał się do

podjąć takie kwestie jak:

еміграція і її завдання (Współczesna

jakże typowy dla wielu ówczesnych

Symonem Petlurą jego najmłodszy

stolicy Francji. W Paryżu, od pierwszych

a) amnestia dla wszystkich, którzy

emigracja ukraińska i jej zadania), któ-

ukraińskich inteligentów i działaczy

brat, Ołeksander, były pułkownik 3.

dni pobytu, podjął bardzo aktywną dzia-

w dobrej wierze służyli swemu naro-

rą wydaje Petlura w Szczypiornie w

politycznych. Dojrzewał stopniowo od

Dywizji Żelaznej. Przebywał w obozie

łalność, pragnąc skonsolidować tamtej-

dowi walcząc o suwerenność Galicji

1923 r. pod pseudonimem O. Riast.

młodzieńczego buntu, indyferencji re-

w Kaliszu, gdzie bardzo aktywnie włą-

sze ukraińskie środowiska emigracyjne.

Wschodniej;

W Polsce reprezentacją emigracji

ligijnej, skłonności do pacyfizmu, za-

czył się w działalność oświatowo-kul-

W październiku 1925 r. doprowadził

b) wolny wstęp wszystkich zdol-

ukraińskiej stał się zarejestrowany

interesowań masonerią, zachłyśnięcia

turalną. Wśród uchodźców był także

do założenia rządowego organu pra-

nych do służby wojskowej galicjan do

już w sierpniu 1921 r. w Warszawie

się zasadami socjalizmu, by wreszcie

siostrzeniec Atamana chor. Stepan

sowego pn. „Тризуб” (Tryzub). Wiel-

armii sojuszniczych;

Ukraiński Komitet Centralny, który swe

dojrzeć do idei państwowej. Dlate-

Skrypnyk, w okresie międzywojennym

kie nadzieje wzbudził w nim zamach

c) zachęcanie miejscowych Ukra-

oddziały zaczął tworzyć we wszystkich

go też dla idei państwowej gotów był

poseł na Sejm RP, a od 1990 r. prawo-

majowy Piłsudskiego. Tym bardziej,

ińców do brania aktywnego udziału w

skupiskach emigracyjnych na całym

poświęcić wszystko, nawet kwestię

sławny patriarcha kijowski Mstysław

że bezpośrednio po zamachu przybył

życiu kraju;

terenie państwa. Aktywna działalność

zjednoczenia (soborności) wszystkich

(zm. 1993 r.).

do Paryża, z polecenia Piłsudskiego,

d) rozpoczęcie rozmów władz pol-

Petlury stała się przyczyną protestów

ziem, zamieszkałych przez Ukraińców.

Dnia 15 maja 1921 r. marsza-

Tadeusz Hołówko, który odbył szereg

skich z przedstawicielami społeczności

rządu radzieckiego i usilnych żądań

To świadczyło o jego dojrzałości poli-

łek Józef Piłsudski odwiedził obóz w

konferencji z Atamanem. Ta aktywna

ukraińskiej Galicji Wschodniej. [...]

wydania go władzom bolszewickim. Je-

tycznej, objawiającej się zdolnością do

Szczypiornie. Towarzyszący mu mjr

działalność Symona Petlury została

Właśnie teraz trzeba nam myśleć

sienią 1921 r. przedstawiciel pełnomoc-

kompromisów. W liście z 3 listopada

Ulrycht, tak opisał to spotkanie: „By-

niespodziewanie przerwana. 25 maja

o tym, bo odpowiadamy przed historią

ny Rosji Radzieckiej w Warszawie Lew

1920 r. tak sam o tym napisał do po-

łem świadkiem wielu manifestacji na

1926 r. kilka minut po godzinie 14 zgi-

i ludźmi obecnego pokolenia, bo odpo-

Karachan posunął się nawet do propo-

sła URL w Szwajcarii Mykoły Wasylka:

cześć Piłsudkiego. Lecz takiego morza

nął tragicznie od kuli Szlomy Schwart-

wiadamy nie tylko za współczesność,

zycji przekazania Polsce 10 mln rubli

„Ja nigdy nie byłem maksymalistą w

entuzjazmu, takiego bezmiaru uczuć,

ale i za przyszłość”.

w złocie w zamian za wydanie Petlury

sprawach terytorialnych, bo uważam

takiego zbiorowego wzruszenia – nie

zbarda, który w późniejszym procesie

takie stanowisko za iluzoryczne, a przy

widziałem nigdzie i nie przeżyłem ni-

sądowym zeznał, że uczynił to chcąc

Historia wyniosła Atamana Petlurę do najwyższej

obecnym wkładzie sił wewnętrznych

gdy... Komendant odebrał raport, roz-

pomścić ofiary żydowskich pogromów,

na Ukrainie za wprost zbrodnicze [...].

mawiał z nimi, chodził wśród nich. W

za które jego zdaniem, osobiście był

godności państwowej, choć jego życiorys był jakże

Niech fantaści polityczni obrzucają

końcu zaproszony wszedł do świetlicy,

odpowiedzialny Symon Petlura. W rze-

typowy dla wielu ówczesnych ukraińskich inteligen-

mnie za to błotem i prowadzą agitację,

przybranej odświętnie w emblematy

czywistości Ataman nigdy nie prezen-

tów i działaczy politycznych. Dojrzewał stopniowo

– ja jestem przekonany, że droga, na

polskie i ukraińskie. Tutaj, wśród pod-

tował postaw antysemickich, przeciw-

od młodzieńczego buntu, indyferencji religijnej,

której stoję, szybciej do celu prowadzi

niosłego nastroju, odbyło się powitanie

nie miał wielu żydowskich przyjaciół, a

skłonności do pacyfizmu, zainteresowań masonerią,

i zamiast marzeń daje solidne podsta-

[przez gen. Bezruczkę – S.S.]. Dzięko-

większość pogromów na Ukrainie była

zachłyśnięcia się zasadami socjalizmu, by wreszcie

wy do budownictwa państwowego”.

wano Panu Marszałkowi za przybycie,

dziełem białorosyjskich wojsk gen. An-

dojrzeć do idei państwowej.

Był więc Symon Petlura politykiem

nie wysuwając żadnych próśb, żad-

tona Denikina.

realistycznym. Realizm ten doprowa-

nych spraw. A cóż Piłsudski? Powie-

Pogrzeb Atamana Głównego odbył

Analiza powyższych słów nie pozo-

i działaczy antyradzieckich. Wprawdzie

dził go do sojuszu z Polską. Sojusz ten

dział, pamiętam tych kilka słów: „Ja

się 30 maja skromnie, ale w nastroju

stawia wątpliwości, że Polska pragnąca

Piłsudski propozycję taką ocenił jako

nie przyniósł wprawdzie niepodległości

Was przepraszam Panowie, ja Was

bardzo podniosłym. Oto jak relacjo-

utrzymać sojusz z URL, zmuszona była-

handel żywym towarem i pogwałcenie

Ukrainie, ale czy bez tego sojuszu i bez

przepraszam”.

nował przebieg uroczystości jeden z

by do poszanowania praw narodowych

prawa azylu wobec ludzi, którzy razem

tej walki o niepodległość Ukraińcy w

Tymczasową siedzibą rządu emi-

polskich dziennikarzy: „Około godziny

tej części narodu ukraińskiego, która

z nami walczyli, ale polscy przyjaciele

ZSRR mieliby swoją republikę związko-

gracyjnego był Tarnów, gdzie przeby-

1 po południu, przed małą rumuńską

znalazła się w granicach II Rzeczy-

Atamana zaczęli poważnie obawiać

wą, dzięki której w latach dwudziestych

wał także Ataman Petlura jako głowa

cerkiewką [była to cerkiew prawosław-

pospolitej. Tym bardziej, że na Ukra-

się o jego życie. Toteż Henryk Józew-

nastąpiło odrodzenie języka i kultury

państwa i zwierzchnik sił zbrojnych.

na, do której co niedziela uczęszczał

inie Naddnieprzańskiej żyła znacząca

ski (późniejszy wojewoda wołyński)

ukraińskiej? Zaszczepionego wówczas

Tam też pod koniec 1921 r. powstała

Ataman wraz żoną i córką – S. S.], po-

ilościowo, ekonomicznie i kulturalnie

potajemnie przewiózł go z Tarnowa

patriotyzmu nie zdołały złamać represje

namiastka ukraińskiego parlamentu,

łożoną przy ul. Jean de Bovet, zaczęły

mniejszość polska. Upadek URL odbił

do Warszawy, a następnie zakonspiro-

stalinowskie i w 1991 r. mogło odrodzić

Rada Republiki, na czele której stał

się zbierać grupy Ukraińców z naro-

się więc bezpośrednio na położeniu

wał we wsi Kośmin pod Grójcem. Po

się niepodległe państwo ukraińskie.

Iwan Feszczenko-Czopiwski (później-

dowymi żółto-niebieskimi znaczkami

mniejszości ukraińskiej w Polsce.

paru miesiącach, gdy sprawa ucichła,

Polska jako pierwsza uznała go po raz

szy profesor metalurgii krakowskiej

i wstążkami na piersiach. Wewnątrz

W 1923 r. sytuacja Petlury znacz-

Petlura zamieszkał w Warszawie wraz

drugi (pierwszy raz było to w 1920 r.).

Akademii Górniczo-Hutniczej). Prócz

cerkwi wznosił się katafalk, otoczony

nie się pogorszyła, zwłaszcza po wy-

z żoną i córką pod przybranym nazwi-

W ten sposób historia zatoczyła koło –

spraw, związanych z organizacją dzia-

płonącymi świecami, na którym spo-

cofaniu się marszałka Piłsudskiego z

skiem Włodzimierza Redlicha, starając

to o czym marzył Symon Petlura i wiele

łalności rządu, dużą wagę przywią-

czywała trumna Petlury, pokryta ukra-

czynnego życia politycznego. Na naj-

się sprawować kierownictwo politycz-

pokoleń ukraińskich patriotów, wspiera-

zywał Petlura także do uaktywnienia

ińskim sztandarem i bronią, tonąca

wyższe instytucje państwowe odtąd

ne nad rządem i ewakuowanymi insty-

nych przez wielu światłych Polaków z

działalności ukraińskich misji dyplo-

w kwiatach. Obok trumny, otoczonej

bezpośredni wpływ miała narodowa

tucjami ukraińskimi. Działalności tej nie

marszałkiem Józefem Piłsudskim – sta-

matycznych w różnych krajach Euro-

honorową strażą Ukraińców, zajęła

demokracja i ugrupowania z nią zwią-

sprzyjała ostra krytyka, kierowana pod

ło się faktem.

py. Stał on wówczas zdecydowanie

miejsce żona i córka Petlury w głębo-

zane, nie poczuwające się do solidar-

adresem Petlury ze strony środowisk

kG

na stanowisku, że jedyną gwarancją

kiej żałobie. Większość delegacji od