14

Wojenne święta we Lwowie

17 grudnia 2010 – 13 stycznia 2011 * Kurier Galicyjski

boże narodzenie 1939 boże narodzenie

Wspomnienia lwowianki

1941

szawskim. Była też Antosia – służą-

gle, na samą Wigilię, została znacjona-

Wysłuchał i opracował

ca, której propaganda komunistyczna

lizowana pracownia ojca i włączona w

KRZySZTOF SZyMAńSKi

jakieś sowieckie struktury przemysłowe.

uderzyła do głowy. Na tej Wigilii był

Okres Bożego Narodzenia 1939

Ojca, jako „cennego pracownika” pozo-

też daleki krewny mamy Stanisław

roku zapamiętałam, przede wszystkim,

stawiono w pracowni, cofnięto gusiów-

Gruszczyński, były burmistrz Prusz-

ze względu na panującą w naszym

kę i odetchnęliśmy z ulgą. Naturalnie,

kowa. Obawiał się Niemców, ponie-

domu atmosferę. Przed wojną byli-

waż działał w organizacjach niepodle-

że już nie był ani właścicielem, ani dy-

śmy zwykłą rodziną, jak byśmy teraz

głościowych i dlatego uciekł do Lwo-

rektorem, był zwykłym pracownikiem,

powiedzieli, średniej klasy. Ojciec miał

jednak szanowanym przez innych

wa. Pozostał tu za Sowietów, bo udało

niewielką prywatną pracownię, gdzie

pracowników. Formalnym dyrektorem

mu się załatwić meldunek i uchronić

niedzielę Adwentu, Rok kościelny.

Gdyby nas kto zapytał dlaczego

pracowali oboje rodzice. My z bratem

„majsterni” został naznaczony jakiś

się od wywózki. Ale zginął potem,

„Wtedy – jak pisze Glogier – na Ma-

święta Bożego Narodzenia mają dla

uczyliśmy się w różnych szkołach:

za Niemców, gdy żydowski chłopak,

osobnik, niemający zielonego pojęcia

zowszu i Podlasiu grają na ligawkach

nas tyle niewysłowionego uroku, czemu

brat u jezuitów w Chyrowie, ja u Notre

którego przechowywał, wpadł w ręce

o prowadzeniu warsztatu. Mama też

Dame we Lwowie, a od września 1939

tony proste i melodyjne, wesołe śpiew-

więcej niż wszystkie inne uroczystości

dostała pracę księgowej w „centrali”,

gestapo. Bywało u nas dwu księży z

roku miałam przenieść się do szkoły

konwiktu oo. Jezuitów z Chyrowa –

ale już nie prowadziła księgowości

ki i muzyka milknie wszędzie, lud idzie

kościelne wstrząsają całą uczuciowo-

sióstr Niepokalanek w Niżniowie.

pracowni tylko miała inne zadania.

ks. Dorda i ks. Mokrzycki. Mieszkali

do spowiedzi i poważnieje”. Bo, według

ścią człowieka – wielu z nas odpowie,

Pamiętam, że gdy byliśmy w domu,

w klasztorze oo. Jezuitów we Lwowie,

Księgową została bardzo przyzwoita

starego przysłowia kalendarzowego

że cud ten sprawia kolęda. Ten najpięk-

to rodziców widzieliśmy chyba tylko w

ale często bywali u nas.

i życzliwa Rosjanka.

– „Święta Katarzyna klucze pogubiła,

niejszy wytwór wyobraźni maluczkich, ta

niedzielę. W dnie powszednie ojciec

Tak, jak wszyscy, przeżywaliśmy

Przy wigilijnym stole zebrało się

św. Andrzej znalazł, zamknął skrzyp-

najczulsza i serdeczna nuta, jaka towa-

przesiadywał stale w pracowni, wykonu-

trudności z zaopatrzeniem domu w

około 10 osób. Wigilia w tym roku

ki zaraz. – Pieśni kościelne są wtedy

rzyszy corocznie Narodzinom Dzieciny,

jąc zlecenia. Mama też pilnowała księgo-

podstawowe rzeczy. Dobrze, że mie-

wypadała w niedzielę, ale był to dzień

błaganiem: „daj doczekać uciesznego

przejmuje nawet trzeźwych i twardych

wości, nieraz brała pracę do domu.

liśmy znajomego w Sokolnikach pod

roboczy, bo władza wprowadziła nowy

Narodzenia Syna Twojego...”.

ludzi uczuciem głębokiego wzruszenia.

Wojna odmieniła całkowicie nasze

Lwowem i u niego zawsze można było

system obliczania dni tygodnia i w każ-

Nadchodzi wieczór domu i rodziny,

W kolędach naszych kryją się

życie rodzinne. Na początku wojny

dostać trochę ziemniaków, marchwi czy

dym zakładzie inny. Tak, że nawet w

Wieczór Wigilijny, którego skupionemu

wieki tradycji. Sześćset i siedemset

nastrojowi odpowiada święta kołysan-

lat życia liczy sobie ten obyczaj, a

ka. Jeszcze brzmi w niej nuta długie-

inspiratorem wielu hymnów i śpiewów

go oczekiwania. Jeszcze odzywa się

bożenarodzeniowych miał być sam

wspomnienie o genealogii Chrystusa,

św. Franciszek. Więc na pograniczu

„Virga Jesse floruit”. Bo „z królewskiego

obrzędu i zwyczaju pojawiają się mi-

rodu narodził się z dawna obiecany, jest

styczne kołysanki, w gotyckich tumach

na świat posłany”. Spełniły się przepo-

śpiewają diakoni i klerycy „Dormi Fili”

wiednie proroków, ziściło się marzenie

z refrenem „Tibi laudes canimus” –

Patriarchów i Ojców Kościoła, a Bóg

grają dramat liturgiczny. W XIV wieku

się rodzi w ubóstwie. Z przeciwieństwa:

Klaryski w klasztorze św. Andrzeja w

boskości i pokory wyrasta poezja od-

Krakowie utrzymują kult Dzieciątka,

wiecznych tekstów kolędowych. Ten

odprawiany przy (zachowanych jesz-

motyw antytezy, dobrze znany w poezji

cze) figurkach drewnianych – Madon-

kościelnej zwrot, najlepiej uchwycił

ny, św. Józefa i żłóbka z Bambinem.

Karpiński w słowach: „wzgardzony,

„Tulenie i lulanie” Dzieciątka Jezus było

okryty chwałą...”, brzmiących rzadko

zwyczajem – mówi o nim stary rękopis

pięknym wigorem językowym.

polski jako o „zabawie przy Nowonaro-

Według dawnej legendy, także

dzonym Panu Jezusie przez nabożne

świat zwierząt brał udział w hołdzie

i wesołe śpiewanie, które dusza na-

Nowonarodzonemu. W noc wigilijną

bożna ma wyprawować, luląc i zaba-

zwierzęta przemawiają ludzkim gło-

wiając dziecinę płaczącą...”.

sem, aby cieszyć się radością „wszel-

Ustępowała kościelna łacina języ-

kiego stworzenia”.

kom „ludowym”. Bo i ta antyteza miała

W dniu tym przemawiają ludzkim

przykład w Tym, który, „będąc Synem

językiem nie tylko zwierzęta, jak głosi

Bożym – stał się naszym bratem, więc

piękna legenda. Bardziej ludzkimi stają

już bliskie przyjacielstwo ma z nami

Grafika z „Dodatku świątecznego Gazety Lwowskiej”, 25 grudnia 1941 r.

zwierzęta, jak głosi piękna legenda. Bar-

Bóstwo”. Ludy chrześcijańskie prze-

dziej ludzkimi stają się również nasze

niosły biblijne zdarzenie do swych

przez nasz dom przewaliła się cała

buraków. Ja byłam w tyle dobrej sytu-

niedzielę nie wszyscy razem bywali w

serca człowiecze, otwierają się łatwiej

krajów i nadały jego odtwarzaniu w

masa uchodźców. Zdarzało się, że

acji, że udało się przywieść całą moją

domu. Nasza mama była bardzo przy-

i szerzej, biją mocniej i płoną goręcej.

jasełkach dekorację miejscową. Swoje

bywało w naszym mieszkaniu do 40

wyprawę ze szkoły z Niżniowa, którą

wiązana do tradycji, więc kolacja była

W ubóstwie przyszedł na świat Zba-

pieśni śpiewali szopkowi pasterze, a

osób: znanych i nieznanych, rodziny

tam wysłano wcześniej. W gorszej sy-

tradycyjna – z 12 dań. Chociaż były

wiciel, aby zasiać wśród ludzi miłość dla

płaczącą: dziecinę usypiały ludowe koły-

bliższej i dalszej, i przygodnie pozna-

tuacji był mój brat, którego wszystkie

trudności z zaopatrzeniem, jednak

ubogich. A nie brak ich w naszym kraju

sanki, Herod był „złym panem”, niekiedy

nych. Z nastaniem władzy sowieckiej

rzeczy, w tym i na zimę, pozostały w

mama starała się przygotować wszyst-

– i nie brak sposobności do ucieszenia

przedstawianym na podobieństwo dzie-

sprawa uchodźców rozwiązała się

Chyrowie. Musiano mu coś przerabiać

ko jak się należy. I jeszcze najważ-

Dzieciątka dobrym uczynkiem.

dzica, czy surowego sołtysa, któremu,

sama – kto miał możliwość i chęci

z rzeczy ojca, lub wymieniać na targu.

niejsze, co utkwiło mi w pamięci przez

śmierć prawiła morały ad hominem.

Dodatek świąteczny

wrócił na zachód, a pozostali, bez

Jedyne co mieliśmy w domu w dużej

wszystkie lata – na Wigilię zawsze była

Symbolika roku kościelnego po-

lwowskiego meldunku, przedostawa-

ilości, to był budyń i mydło gospodar-

choinka, niezależnie od okoliczności

„Gazety Lwowskiej”,

przedza Boże Narodzenie długą uwer-

li się do Rumunii lub na Węgry. Ci,

skie. Pochodziło to ze sklepiku naprze-

i sytuacji. Raz bogatsza, raz uboższa,

Lwów, 25 grudnia 1941 r.

którym to się nie udało „wyjechali” na

ciw naszego domu z okresu, gdy jego

ale zawsze była. Sami robiliśmy łańcu-

turą Adwentem. Niegdyś z wieży ko-

wschód (o tych ludziach historia nie

właściciel likwidował interes i wyprze-

chy z kolorowego papieru, wycinanki,

ścioła Mariackiego w Krakowie trąby

Redakcja dziękuje pani Mar-

wspomina). Kłopoty nastały po ogło-

dawał czy rozdawał towar.

ozdoby. Oprócz tego dekorowaliśmy ją

grały adwentowe chorały, niby wołanie

cie Anczakowskiej-Samojło-

szeniu włączenia dawnych polskich

Nasz dom, jak zresztą i przed

szklanymi bombkami. Nie pamiętam,

o zbawienie. Po zjedzeniu gęsi w dzień

wej za dostarczenie archiw.

województw wschodnich do ZSRS.

wojną, pozostał domem otwartym,

czy byliśmy wtedy na Pasterce, czy

św. Marcina, zaczyna się, w pierwszą

nr „Gazety Lwowskiej”

Naprzeciw naszego mieszkania

gdzie wpadali znajomi, przynosząc

śpiewaliśmy kolędy.

mieszkali właśnie uchodźcy. Począt-

wieści, nowiny, przepowiednie i dys-

Pamiętam tylko tę atmosferę grozy

kowo jakoś udawało się im przetrwać,

kutowało się o sytuacji w mieście. W

i niepewności, która panowała wśród

ale pewnego dnia do opustoszałego

tym okresie świątecznym mieszkało u

Polaków. Po wywiezieniu uchodźców

już mieszkania sprowadził się milicjant

nas osiem osób. Nas cztery – ojciec,

przyszedł czas na lwowiaków. Nie były

z rodziną. Zaczął, niby po sąsiedzku

mama, brat i ja. Z nami też mieszkał

to jeszcze masowe wywózki, bo te za-

odwiedzać nasz dom. Początkowo coś

serdeczny przyjaciel ojca, który przy-

częły się dopiero w 1940 roku, ale już

pożyczając, potem na pogaduszki,

jechał z ojcem do Lwowa i był uważa-

zaczęły się areszty mieszkańców Lwo-

a potem zaczął przychodzić otwarcie

ny za członka rodziny. Zmobilizowany

wa. Coraz to ktoś ze znajomych czy

i wskazywać na rzeczy, które mamy

do wojska w 1939 roku, po walkach

sąsiadów znikał. Nasi goście przynosili

mu zostawić po wyprowadzeniu się.

na Woli w Warszawie, trafił do niewo-

te niepokojące wieści i zastanawiano

Gdzieś z początkiem grudnia dosta-

li niemieckiej, z której udało mu się

się: kto następny? Nastrój świąteczny

liśmy tzn. „gusiówkę” – nakaz w cią-

uciec i dotrzeć szczęśliwie do Lwowa.

nie mógł być w tej sytuacji ani wesoły,

gu dwu tygodni opuszczenia Lwowa

Mieszkała u nas siostra Nosalewska,

ani radosny, był to nastrój oczekiwania i

i osiedlenia się nie bliżej niż 100 km

Niepokalanka z Niżniowa, którą mama

nadziei na szczęśliwe przetrwanie tych

od miasta. Tego rodzaju dokumenty

przygarnęła po zamknięciu tego klasz-

ciężkich czasów. Nie wiedzieliśmy, że

były nazwane od nazwiska – Gusiewa

toru. Mieszał też z nami nasz kuzyn z

naprawdę groźne czasy dopiero miały

– urzędnika decydującego o losach

Warszawy – Janusz, który w sierpniu

nadejść. Ale ta Wigilia była pierwszą

mieszkańców Lwowa. Przypuszczam,

1939 roku dostał się na Politechnikę

w nowych okolicznościach. A przecież

że było to z podania sąsiada-milicjanta,

Lwowską i miał mieszkać u nas w

Wigilia – to okres oczekiwania na coś

który pretendował na nasze mieszkanie.

czasie studiów. Jego ojciec zabrał go

dobrego, wielkiego i cudownego. I tak

W tej sytuacji rodzice bardziej szykowali

do Warszawy dopiero na wiosnę 1944

się stało – dzięki Boskiej pomocy, uda-

się do wyjazdu niż do Świąt. Aż tu na-

roku. Zginął potem w Powstaniu War-

ło nam się przetrwać cały okres wojny.