Wyjęte z karty pamięci

29

Kurier Galicyjski * 17 grudnia 2010 – 13 stycznia 2011

zyty we wsi stały się bardzo rzadkie.

pozytor – legionista – pan Kozar-Sło-

ców wsi nie przyszedł. Młodzież za-

Aż przyszło piękne

Zaczęły za to dochodzić przerażające

bódzki pochodził z Pokucia. Mieszkał

wczasu pochowała się po lasach. Tak

i upalne lato 1939 roku

wieści o mordach, dokonywanych na

opodal wsi Święty Józef.

1 września Niemcy napadły na

to zakończyła się rewolucyjna uroczy-

ludności polskich wsi na Wołyniu. We

Polskę. Front wydawało się początko-

stość we wsi Święty Józef.

wsi rozpoczęto tworzyć oddziały sa-

wo, był gdzieś daleko. Część miesz-

Młodzi ludzie ze wsi coraz częściej

Taki był koniec

opuszczali rodzinne strony, próbując

moobrony. Samoobrona, która zosta-

kańców wsi została zmobilizowana.

polskich wsi na Pokuciu.

przedostać się przy pomocy Hucułów,

ła utworzona w prawie czysto polskiej

Okolica zaczęła napełniać się ucieki-

A co było dalej?

Na opuszczone przez Polaków

przez zieloną granicę na Węgry i dalej

wsi Święty Józef była na tyle silna, że

nierami z okolic Krakowa i Tarnowa,

tereny przywieziono wysiedlonych z

do odbudowującego się we Francji pol-

do wsi zaczęli napływać uciekinierzy

na jakie szło natarcie niemieckie.

Polski Łemków. Oni też płakali. Dla

skiego wojska.

z innych wiosek.

W dniach 16 i 17 września w

nich była to cudza, obca ziemia. Swo-

Tak nadszedł pamiętny luty 1940

Zimą 1944 roku front ponownie

nocy, przez wieś przejechały tabo-

zbliżył się do bram Pokucia.

ją zostawili hen na zachodzie. I nikt

roku. Nocą przy trzydziestostopniowym

ry wojskowe, kierując się ku grani-

ich o zdanie nie pytał.

mrozie do wsi weszły oddziały NKWD.

cy rumuńskiej i węgierskiej. Krótki

kapliczki, stojącej na skrzyżowaniu

Do dziś w starych ukraińskich

Wywieziono wówczas na Sybir prawie

odpoczynek zrobili koło kościoła.

Do wsi Święty Józef

dróg, wiodących ze wsi Święty Józef

wsiach mówi się o nich Polaki. Prze-

całą miejscową inteligencję.

Pozostawili księdzu jednego konia

przybyło wojsko węgierskie

do wsi Chorosno i Bednarówka. Swo-

Po kilku dniach wycofało się przez

żyli ciężkie chwile. Kolektywizację,

z wozem i broń, jaką ukryto. Następ-

je przetrwanie zawdzięcza mieszkają-

przełęcz Tatarską zostawiając wiele

czasy sowieckie, rozpad imperium, co

nego dnia do wsi wkroczyły wojska

W czerwcu 1941 roku

cemu w pobliżu panu Jurkowi, który

broni i amunicji. Wzmocniło to znacz-

jednocześnie oznaczało rozpad miej-

sowieckie. Ludność ogarnął strach

Niemcy uderzyły

usłyszawszy o zamiarze zburzenia

nie polską samoobronę. Węgrzy wró-

scowych radgospów (odpowiednik

przed przyszłością.

na Związek Sowiecki

kapliczki (było to w latach siedem-

cili wiosną 1944 roku. I znów wieś

PGR) i brak pracy. Zostali ze swoimi

Władze sowieckie w panice rzu-

My pryszły oswobodyty was wid

dziesiątych ub. wieku), przez kilka

znalazła się na pierwszej linii frontu.

małymi kawałkami ziemi, bez maszyn

ciły się do ucieczki. Po kilku dniach

paniw (Przyszliśmy wyzwolić was od

tygodni nocował pod nią z... siekierą.

Zginęło wówczas prawie 30 osób

– praktycznie z gołymi rękami.

panów) – głosili przybysze wyuczoną

bezkrólewia, na Pokucie weszły woj-

Tak wygląda dziś wieś Święty Józef

Widok ze wzgórza Świętego Józefa na północną stronę

Stary cmentarz polski we wsi Święty Józef

spośród jej mieszkańców. Węgrzy

Pewnego dnia o świcie, pod kapliczkę

Żeby dotrzeć do centrum

stosunkowo dobrze odnosili się do

zajechał traktor wraz z ekipą „burzy-

terytorium dawnej wsi

miejscowej ludności. Stwierdzenie to

murków”, wyposażonych w stalowe

Święty Józef musimy skręcić

wymaga jednak sporej dozy relatywi-

liny. Naprzeciw nich stanął z siekierą

na porośnięte trawą pole

zmu, biorąc pod uwagę warunki panu-

Dawna droga główna (tak! tak! –

pan Jurko, zapowiadając, że odrąbie

jące na pierwszej linii frontu. Miejsco-

ta niegdyś brukowana) jest miejscami

ręce każdemu, kto by się odważył

we dowództwo węgierskie zarządziło

trudno przejezdna. Celowo piszę te-

tknąć kapliczkę. Odważnych nie było.

ewakuację ludności cywilnej.

rytorium, a nie wieś. Dawnej wsi już

Traktor odjechał…

Zacięte walki trwały jeszcze jakiś

nie ma. Zostało około 20 chat. Nie

Przetrwał też stary polski cmen-

czas, po czym Madziarzy odstąpili.

ma Domu Ludowego, piętrowego bu-

tarz, zlokalizowany niedaleko zburzo-

dynku szkoły. Do najbliższego sklepu

nego kościoła. Bardzo już zaniedba-

trzeba iść ponad trzy kilometry.

ny, choć tu i tam widać ślady, że ktoś

Uchodźcy nieodmiennie,

z miejscowych próbuje w wolnych

jak zawsze poczęli wracać

chwilach coś porządkować. Co roku,

do swych siedzib

Została pamięć

Tym razem już nie na długo. Wkrót-

Na pytanie: De żywesz? (Gdzie

w okolicach 1 listopada, pod cmenta-

ce dowiedziano się, że nową granicą

mieszkasz?) miejscowi odpowiada-

rzem pojawiają się samochody z pol-

Polski ma stać się linia Curzona, zo-

ją Na Józefie. O dawnej świetności

skimi rejestracjami. Byli mieszkańcy

Przedwojenna kapliczka

stawiając Pokucie po jej wschodniej

tego miejsca krążą już legendy, jak

wsi i ich potomkowie wciąż pamiętają

stronie. Ludność polska miała podle-

chociażby ta, że inicjatorem budowy

o ziemi swoich przodków.

Napis na nagrobku: „Maria

formułkę. I wid sztaniw (I od spodni) –

gać ekspatriacji (wysiedleniu).

miejscowego kościoła był Józef Pił-

Jarecka ur. 1867 um. 1927, pa-

dodawali miejscowi Ukraińcy. Nikomu

Wyczerpana ludność wsi Święty

sudski. Ba, opowiadano mi nawet, że

Z płaskowzgórza (horbu),

miatka od synow AMERiKA”

jednak nie było do śmiechu.

Józef i okolic sama zdecydowała się

był tu osobiście na uroczystości jego

na którym stoją resztki

Wkrótce rozpoczęły się aresz-

wyjechać. Zaczęto załatwiać sprawy

poświęcenia. W rzeczywistości pew-

zabudowań wsi Święty Józef,

towania, rekwizycje. Ludzie znikali

ekspatriacyjne w rejonie i w Kołomyi,

nie o nim nawet nie słyszał.

ska węgierskie, utrzymując porządek

rozciąga się przepiękny

bez śladu. Istniejące we wsi sklepy

zamówiono transport. Pakowano rze-

do chwili objęcia władzy przez Niem-

widok na całą okolicę

pozamykano. Właściciele bali się

czy, jakie im pozostały po przejściu

Od południa, w pogodne dni moż-

ców. Po ustaleniu nowej administracji,

Po neogotyckim kościele

przyznawać, a towary w sklepach

frontu. W terminie oznaczonym przez

na zobaczyć pasmo Czarnohory. Od

niemieccy okupanci rozpoczęli reali-

i śladu nie zostało

wyprzedano. W budynku gminnym

władze sowieckie wszyscy wyjechali

Jeśli nie liczyć ogromnego ułamku

strony północnej teren powoli opada

zację swoich planów przy pomocy

założono „kooperatywę”. Dostarcza-

na rampę kolejową do Kołomyi. Wła-

muru z portalu nad wejściem. W 1962

w dół, otwierając przepiękny widok na

policji ukraińskiej i agentów zorgani-

no dwa razy w tygodniu naftę i sól.

dza sowiecka terminu nie dotrzymała,

roku pod kościół zajechał oddział sa-

dziczejące pola, które pomału zaczy-

zowanych z volksdeutschów. W całej

W późniejszym czasie przywieziono

ludność z całym swoim dobytkiem ko-

perów. Założono ładunki wybuchowe

nają porastać lasem. Stojąc i podzi-

parafii Święty Józef volksdeutschów

mydło, które dzielono po 100 gra-

czowała jeszcze kilka dni na podsta-

i odpalono. Odgłos wybuchu słychać

wiając ten widok razem z jednym z

nie było. We wsi przechowało się

mów na rodzinę. Przywieziono też

wienie wagonów. Jako następne do

było aż w Kołomyi. Bryła kościoła, któ-

miejscowych gospodarzy usłyszałem

też kilku Żydów, za co groziła kara

chałwę i landrynki. Tu ograniczeń nie

wyjazdu przygotowywały się sąsia-

ra przez pięćdziesiąt lat górowała nad

od niego słowa:

śmierci.

było, ale też nigdy nie starczyło ich

dujące wsie Święty Stanisław, Choro-

okolicą zamieniła się w kupę gruzów.

Znów wróciły obowiązkowe do-

Znajete, Poliaki, jaki tut

dla wszystkich chętnych.

sno, Bednarówka i Siedliska. Polskie

Na gruzach w stanie nienaruszonym,

żyły kazały (Wie pan, Polacy, któ-

stawy, tyle że w nieco innej formie.

Ustalono obowiązkowe dostawy

wsie pozostawały puste. Żołnierze z

mimo upadku z kilkunastu metrów,

rzy tu mieszkali, mówili): „Nie było

Szalała drożyzna. W oczy zaglądał

zboża, ziemniaków, jarzyn, jajek, mle-

nich pochodzący walczyli na wszyst-

leżał kamienny krzyż, wieńczący nie-

głód. Rozpoczęły się wywózki na

nas – był las, nie będzie nas

ka. Ogłoszono dni wolne od pracy, nie

kich frontach drugiej wojny światowej.

gdyś wejście do kościoła. Jeden z

– będzie las”. I oś baczte – lis

przymusowe roboty do Niemiec. Ze

zwracając uwagi na niedziele i święta.

Walczyli pod Tobrukiem, Monte Cas-

miejscowych gospodarzy nocą prze-

roste! ( I oto spójrzcie – rośnie las!)

wsi Święty Józef wywieziono prawie

Dniem wolnym od pracy był każdy szó-

sino, zdobywali Berlin. I żaden z ich

wiózł go na swoje podwórze i zako-

70 osób. Po potyczce, jaka miała

sty dzień tygodnia. W rocznicę Rewo-

szlaków bojowych nie prowadził do

pał. Kiedy już było można wykopał i

P.S. Mój rozmówca z całą pew-

miejsce na skraju wsi pomiędzy par-

lucji Październikowej sowieckie władze

ich rodzinnej wsi.

ustawił w swoim ogrodzie. Stoi tam

nością nie wiedział, że to znane pol-

tyzanckimi oddziałami Kowpaka a

postanowiły zorganizować mityng i za-

Jeszcze refleksja. Któż nie nucił

do dziś.

skie przysłowie. Potraktował je jak

Niemcami, po której Kowpakowcy

bawę w Domu Ludowym – bezpłatnie.

żołnierskiej piosenki Rozkwitały pąki

Nie mniej interesująca jest histo-

spełnioną przepowiednię.

wycofali się za rzekę Prut, a Niemcy

kG

Orkiestra grała, lecz nikt z mieszkań-

białych róż? Mało kto wie, że jej kom-

ria ocalenia starej, przedwojennej

bez strat do Kołomyi – niemieckie wi-