14

wyjęte z karty pamięci

kurier galicyjski * 16–29 marca 2012 nr 5 (153) * www.kuriergalicyjski.com

PoWstanie CzortKoWsKie

Na poprzednich stronach przeczytali Państwo o Czortkowie – miasteczku na Podolu, o jego historii i ludziach, którzy ją

tworzyli. To właśnie ludzie byli głównym bogactwem tej ziemi. Od zarania uprawiali ją i bronili jej przed wrogami. A gdy

wróg zajął rodzinną ziemię starali się przeciwdziałać mu wszelkimi sposobami. Mało znana jest historia takiego zrywu,

do którego doszło w nocy z 21 na 22 stycznia 1940 roku właśnie w okupowanym przez Sowietów Czortkowie. Jest to

jedyny przypadek takiej akcji przeciwko Sowietom na terenach zajętych przez nich w 1939 roku.

traktowano bardzo poważnie. Na-

przez lata ukrywane i prawie zupeł-

KRZYSZTOF SZYMAŃSKI

tychmiast wydano dyrektywy zarzą-

nie w Polsce nieznane. Tylko dzięki

Czortków przed wojną był mia-

dom obwodowym NKWD na całym

zapałowi jej twórcy – Stanisławowi

steczkiem powiatowym i jedną z naj-

terytorium okupowanym w 1939 r,

M. Jankowskiemu i jego 17-letniej

bardziej malowniczych miejscowo-

wzmocniono wydatnie aparat ope-

ofiarnej pracy oraz pomocy IPN,

ści polskiego Podola. Był też – jak

racyjny i rozpoczęto zdecydowana

polskich i zagranicznych archiwów

pisano w przewodnikach – „głów-

walkę z podziemiem.

oraz świadków wydarzeń udało się

nym punktem oparcia dla ruchu

Na rezultaty nie trzeba było dłu-

odkryć prawdę o pierwszym i jedy-

turystycznego w tym rejonie”. Ze

go czekać. Wykorzystując przede

nym antysowieckim, bohaterskim

względu na urodzajną glebę i bo-

wszystkim doniesienia agentural-

zbrojnym zrywie Polaków, którzy

gactwo zboża, a także na obfitość

ne, tylko w obwodzie tarnopolskim

nie chcieli zaakceptować sytuacji

miodu, ziemię tę nazywano „mle-

w dniach 22-23 marca 1940 roku

po sowieckiej agresji na Polskę

kiem i miodem płynącą”. Tak było do

aresztowano 242, a do 25 kwietnia

17 września 1939.r.; zrywie, który

17 września 1939 r., gdy do mia-

aż 540 uczestników różnych ugru-

wprawdzie się nie udał, ale „wywarł

sta wkroczyła armia sowiecka. Na

powań polskiego podziemia, głów-

jednak jak najlepsze wrażenie na

murach zawisły plakaty sławiące

nie członków ZWZ.

ludności” – jak napisano w jednej z

bohaterstwo sowieckiej armii, która

Aresztowanych  poddawano

depesz przechowywanych w Insty-

wyzwoliła uciemiężony lud pracują-

szczegółowemu śledztwu. Więź-

tucie Sikorskiego w Londynie.

Zdjęcie Zbigniewa Krzaklewskiego z archiwum NKWD

cy Zachodniej Ukrainy, i braterstwo

niów torturowano. Ci co przeżyli sta-

Kilkanaście osób – znajomych,

została zaskoczona przez grupę

Członkowie organizacji, którzy

armii z ludem. Wrogiem okupanta

nęli przed sądem. Wydano wyroki

kolegów i przyjaciół – Polaków z

sowietów i rozbiegła się bez po-

nie brali udziału w spotkaniu w ko-

stała się polska inteligencja i ro-

śmierci oraz wieloletniego pobytu

Czortkowa przyjechało z całej Polski

dejmowania walki. Siły dowodzone

ściele, mieli przyjść przed obiekty

dziny wojskowych. Dla NKWD był

w łagrach. Do każdego procesu

i z zagranicy do Krakowa na otwar-

przez Edwarda Prażanowskiego,

przeznaczone do opanowania.

to „element”, który należało znisz-

dołączano grupę osób „które o pla-

cie wystawy „Powstańczy zryw w

przeznaczone do opanowania stacji

Jednak z powodu mrozu i obfitych

czyć. Represjonowani i dręczeni

nowanym powstaniu wiedziały, lecz

Czortkowie w 1940 r.”. Zatrzymując

kolejowej i ochraniającej jej jednost-

opadów śniegu na miejsce zbiórki

na różne sposoby przez Sowietów,

nie poinformowały o tym organów

się przy kolejnych planszach z foto-

ki NKWD, rozproszyły się po tym,

nie zdołało dotrzeć wielu konspira-

polscy urzędnicy, wojskowi, osadni-

NKWD”. Wśród skazanych na

grafiami, wspominali swych kolegów

jak Prażanowski w towarzystwie

torów z odleglejszych miejscowo-

cy, właściciele ziemscy – „burżuje”

śmierć, a więc najbardziej zagraża-

z harcerstwa i przysposobienia woj-

kilku podkomendnych natknęli się

ści. Celem ataku miało być odbicie

z Czortkowa zapełnili miejscowe

jących potędze ZSRR byli: 1 podofi-

skowego, którzy wtedy stawili opór

na patrol żołnierzy sowieckich. Nie-

więźniów, opanowanie dworca ko-

więzienie. Z mieszkań wyrzuca-

cer zawodowy (plutonowy), 2 rolni-

sowietom i zostali uznani przez bol-

doszli powstańcy wycofali się i ro-

lejowego i przedostanie się zdoby-

no właścicieli, kwaterując w nich

ków, 1 uczeń piekarski, 1 księgowy,

szewików za kontrrewolucjonistów.

zeszli do domów. W tej sytuacji do

tym pociągiem przez Zaleszczyki

sowieckich urzędników i wojsko-

akcji nie przystąpili również ci kon-

do Rumunii.

wych. Represje te doprowadziły

spiratorzy, którym nie udało dostać

Sygnałem do rozpoczęcia po-

do spontanicznego oporu, głównie

się na miejsce zbiórki. Do walki nie

wstania było wg jednych źródeł

młodzieży, który przerodził się w

zdołali się też włączyć konspiratorzy

hasło „Z krzyżem”, a według in-

zorganizowaną konspirację. Już

wyznaczeni do opanowania górnych

nych uczestników wydarzeń – me-

w październiku 1939 r. powstało

koszar, siedziby NKWD, posterunku

lodia „Warszawianki” odegrana na

konspiracyjne Stronnictwo Narodo-

milicji i budynku sądu. Łączne stra-

trąbce.

we – organizacja, której celem była

ty sowieckie wyniosły 3 zabitych i 2

Około godz. 21:30 ośmiooso-

walka z wrogiem i sabotaż. Organy

rannych żołnierzy Armii Czerwonej.

bowa grupa przystąpiła do ataku

sowieckie intensywnie inwigilowały

Dowództwo sowieckie szybko

na szpital. Mimo że spośród nich

wszelkie ruchy konspiracyjne. Były

zaalarmowało stacjonujące w mie-

tylko dwóch było uzbrojonych w

one rozpracowywane i natychmiast

ście siły. Przez całą noc poszu-

broń palną, po krótkiej walce uda-

likwidowane, a ludzie z konspiracją

kiwano osób biorących udział w

ło się, wykorzystując zaskoczenie,

związani rozstrzeliwani lub wysyła-

nocnym ataku. Nad ranem z Kopy-

rozbroić wartę i zająć budynek.

ni z długimi wyrokami do obozów

czyniec przyjechał pociąg pancer-

Równolegle z atakiem na szpital

pracy. Założycielami konspiracji w

Czortków – płk Władysław Kaczan (od prawej) w rozmo-

ny z żołnierzami Armii Czerwonej,

podjęła działania licząca ponad

Czortkowie byli: Tadeusz Bańkow-

wie ze Stanisławem M. Jankowskim, autorem wystawy.

którzy od razu przystąpili do prze-

40 osób grupa por. Janusza Ko-

ski, Henryk Kamiński i Heweliusz

Za udział w powstaniu skazano go na 8 lat łagru. Na wy-

czesywania miasta i aresztowania

walskiego. Jej członkowie zostali

Malawski. Do organizatorów należał

stawę przyjechał z Wielkiej Brytanii. Fot. Adam Wojnar

podejrzanych. Część konspirato-

podzieleni na dwie podgrupy do-

też nauczyciel gimnazjalny i harc-

1 malarz, 1 ekspedient, 1 masarz, 1

Ze wzruszeniem i łzami w oczach

rów została aresztowana, zanim

wodzone przez plut. Stanisława

mistrz Józef Opacki. 21 stycznia

muzyk, 2 ślusarzy, 1 stolarz, 1 kie-

pani Maria ze Szczecina wskazuje

dotarła do domów. Wielu innych

Skowronka i pchor. Jerzego Kole-

1940 r. w rocznicę wybuchu po-

rowca, 1 woźnica, 1 fryzjer, 1 kole-

na zdjęcie Tadeusza Ohlbergera:

zatrzymano w ciągu najbliższych

uszka. Atakujący spodziewali się

wstania styczniowego zaplanowa-

jarz, 1 strażnik więzienny, 1 uczeń

„To mój wujek, który za uczestnic-

kilku dni. Bezpośrednio po wyda-

zdobyć większą ilość broni, której

no akcję zbrojną – atak na sowiecki

szkoły rolniczej, 1 uczeń szkoły

two w powstaniu czortkowskim zo-

rzeniach z nocy z 21 na 22 stycz-

następnie miano użyć w celu opa-

garnizon w Czortkowie.

handlowej i 2 gimnazjalistów.

stał skazany na karę śmierci i wyrok

nia uwięzionych zostało 128 ludzi,

nowania reszty miasta.

Moment został wybrany jak

Ogółem 55 osób skazano na

wykonano” – mówi.

z których 91 przyznało się do winy.

Ruszając do ataku, byli uzbro-

najbardziej sprzyjający, bowiem

długoletni pobyt w łagrach, ale na

Otwierając wystawę, śp. Janusz

Jak wspomina uczestniczka wy-

jeni w kilka sztuk broni krótkiej,

garnizon sowiecki został osłabiony

mocy układu Sikorski-Majski odzy-

Kurtyka – ówczesny dyrektor od-

darzeń, wśród aresztowanych byli

noże, szable i bagnety. W pierw-

wyjazdem dużej części żołnierzy

skali oni wolność i w sierpniu i wrze-

działu IPN w Krakowie – podkreślał,

m.in. prawie wszyscy chłopcy-li-

szej fazie udało im się opanować

na front fiński. Rosjanie nie spo-

śniu 1941 roku przyłączyli się do

że zadaniem instytucji, którą repre-

cealiści narodowości polskiej. Jak

bez wystrzału jedną z koszarowych

dziewali się, że w tak odległym od

powstającego Wojska Polskiego.

zentuje, jest dbanie o pamięć naro-

czytamy w meldunku Sierowa do

bram, jednak pilnujący innego wej-

granic prowincjonalnym miastecz-

Ofiarami czortkowskiego po-

dową, aby wydarzenia naszej prze-

Berii – „Aresztowani to przeważnie

ścia strażnik nie dał się zaskoczyć

ku znajdą się ludzie zdolni do czynu

wstania było też 8 dominikanów,

szłości stały się trwałym elementem

młodzież narodowości polskiej,

i otworzył ogień, co zaalarmowało

zbrojnego. W niedzielę z 21 na 22

których rozstrzelano nad ranem 2

naszej teraźniejszości. IPN w tym

większość należała wcześniej do

żołnierzy stacjonujących w ko-

stycznia ok. godz. 20:00 w kościele

lipca 1941 r. w ich klasztorze. Być

konkretnym przypadku uczynił wie-

organizacji strzeleckich”.

szarach. Członkowie grupy prze-

oo. dominikanów spotkało się około

może była to zemsta NKWD za spo-

le przez współdziałanie w wydaniu

Powstanie czortkowskie za-

znaczonej do opanowania koszar

200 konspiratorów, których podzie-

tkania konspiratorów w kościele.

wielkiego tomu źródeł, w którym

alarmowało kierownictwo NKWD w

rozproszyli się i stracili ze sobą

lono na cztery grupy i przydzielono

opublikowano materiały sowieckie

Kijowie. Najwyżsi dygnitarze, Mier-

łączność. Atak na koszary zakoń-

oddzielne zadania:

Tragiczne i bohaterskie wyda-

dotyczące powstania czortkowskie-

kułow i Sierow osobiście przybyli

czył się niepowodzeniem. Sowieci

- pierwsza – miała opanować ko-

rzenia z przed lat w Czortkowie zo-

go, poza tym w oddziale krakow-

na miejsce wydarzeń. O wszystkich

stracili jednego zabitego i jednego

szary główne;

stały upamiętnione wystawą w Kra-

skim prowadzone jest śledztwo w

szczegółach był informowany Beria,

rannego oraz dwa karabiny.

- druga – koszary dolne i więzienie;

kowie w 2005 roku. Była to niezwy-

sprawie powstania i represji, jakimi

a nawet sam Stalin. Groźbę powsta-

Grupa wyznaczona do zajęcia

- trzecia – miasto,

kła wystawa, ukazująca wydarzenia

objęto jego uczestników.

nia powszechnego wiosną 1940 po-

urzędu pocztowo-telegraficznego

- czwarta – stację kolejową.