24

okruchy historii

Kurier galicyjski * 27 kwietnia – 14 maja 2012 nr 8 (156) * www.kuriergalicyjski.com

mIasto HetmańsKIe

Żeby wymazać z pamięci przyszłych pokoleń imię hetmana Jana Tarnowskiego (1488-1561), sowieckie

władze komunistyczne zmieniły dwie litery w nazwie założonego przez niego Tarnopola. Dla zapomnienia

zaś o trzech pokoleniach hetmanów z rodziny Potockich, założycieli, fundatorów i twórców Stanisławowa,

nazwę tego miasta całkiem zmieniono…

teca staje się jednym z najważniej-

szych punktów oporu na pograniczu

południowo-wschodnim. „…W 20 lat

po założeniu stał się Stanisławów

centrum całego Pokucia, dystansu-

jąc coraz bardziej upadający Halicz

i wszystkie inne o wiele starsze mia-

sta tego regionu” (K. Broński).

Właściwym założycielem i twór-

cą Stanisławowa był syn Stanisława

ALEKSAnDER nIEWIŃSKI

Rewery Potockiego Andrzej (Jędrzej),

tekst i zdjęcie,

poseł na sejmy, wojewoda kijowski,

ilustracje z WIKIPEDII

następnie wojewoda i kasztelan

oraz z archiwum KuRIERA

krakowski, hetman polny koronny.

aleks.niewinski@wp.pl

Dawny herb Stanisławowa

Miasto było jego główną siedzibą. To

7 maja 1662 r., czyli 350 lat temu,

on nadał mu nazwę od imienia ojca i

Stanisławów otrzymał prawo magde-

starszego syna, poległego pod Wied-

Wszystkim to miasto podobało się,

burskie i nazwę. Lokację zatwierdził

niem w czasie j Odsieczy Wiedeń-

starali się go podbić. Z Ukraińcami

król Jan Kazimierz 14 sierpnia 1663

skiej. W latach 1672-1682 Andrzej

osiągnięto porozumienie w sojuszu

r. we Lwowie. Dokładniej mówiąc,

Potocki skutecznie przeprowadził

Piłsudski-Petlura. W Stanisławowie

hetman wielki koronny i wojewoda

prace nad rozbudową fortyfikacji

Marszałek przebywał po raz drugi 5

krakowski Stanisław Potocki (ok.

miasta. Z drewnianego początkowo

września 1920 r., gdzie spotkał się z

1589-1667), zwany „Rewerą”, powią-

zamku Potoccy przenieśli się potem

atamanem Petlurą.

zał zamysł fundacji miasta i wybrał

do nowego pałacu. Do zamku pro-

Przed II wojną światową Stani-

miejsce jego lokalizacji na gruntach

wadziły dwie bramy – halicka (zwana

sławów był trzecim co do wielkości

wsi Zabłotów, w widłach rzeki By-

też lwowską) i południowa (zwana też

(po Lwowie i Krakowie) miastem

strzycy (Nadwórniańskiej i Sołotwiń-

kamieniecką).

Małopolski i siedzibą władz woje-

skiej), południowym dopływem Dnie-

W 1675 r. Stanisławów skupił

wódzkich II Rzeczypospolitej. Licz-

Hetman koronny Stanisław Rewera Potocki, portret pędz-

stru, ok. 1654-1656 r. Zamiarem było

główne siły wojsk dowodzonych przez

ba mieszkańców stanowiła ok. 68

la Marcellego bacciarellego

uczynienie zeń twierdzy obronnej

Andrzeja Potockiego, broniących ca-

tys. Większość stanowiła ludność

na linii najazdów wołoskich, turec-

łości tego obszaru Rzeczypospolitej

żydowska, Polaków było ok. 26 tys.,

ko-tatarskich, kozackich, i zarazem

przed najazdem sułtana Safy Gereja

Andrzeja i św. Stanisława, ponieważ

miasta jezuitów, ufundowali im klasz-

Ukraińców (Rusinów) i innych naro-

ważnego punktu na wielkim szlaku

i zadały mu klęskę pod Kałuszem. W

pierwotny kościół był drewniany. W

tor i kościół (wniesiony w latach 1715-

dowości – ok. 15%.

handlowym, wiodącym z basenu

1676 r. Stanisławów ponownie oparł

1669 r. świątynia została podniesiona

1729), a także trynitarzy. W grudniu

Komuniści zadecydowali w 1962

Morza Czarnego do Polski i dalej na

się atakowi Turków i Tatarów.

do godności kolegiaty, czyli kościoła,

1673 r. Andrzej Potocki podejmował

r., że 300-letnia historia Stanisławo-

zachód i północ. Strategicznie trafnie

Potoccy pragnęli widzieć w tym

przy którym istnieje odrębna kapituła

w Stanisławowie hetmana wielkiego

wa nie odpowiada ich ideologii. Nie

wyznaczył lokalizację swego grodu,

grodzie siedzibę swego rodu i ogni-

(drugie miejsce po katedrze). Na-

koronnego Jana Sobieskiego, a 4-5

ważne gdzie zapadła taka decyzją: w

jako głównej twierdzy Pokucia. Po-

sko kultury. Herb Stanisławowa był

zywany był także często farą, jako

lipca 1686 r. parę królewską – Jana III

Stanisławowie, Kijowie czy Moskwie.

siadał bowiem niepospolite doświad-

ozdobiony rodowym herbem Po-

główny kościół parafialny w mieście.

z Marysieńką.

Jasne, że komunistom też podobał

czenie wojskowe. Hetman Stanisław

tockich „Pilawa”. Dzięki przywilejom

Andrzej Potocki był także głównym

Kres świetności w rozwoju miasta

się Stanisławów, ale nie jego historia

Rewera Potocki był m.in. dowódcą

nadanym mieszkańcom oraz sprowa-

donatorem drewnianego kościoła or-

położyły zniszczenia spowodowane

i nazwa. Walkę z tą historią rozpoczę-

(wraz z Jerzym Lubomirskim) wojska

dzonym z Mołdawii Ormianom i Ży-

miańskiego (1663-1664), Żydom po-

dwukrotnym przemarszem wojsk ro-

li jeszcze we wrześniu 1939 r. przez

polskiego w bitwie z armią carską

dom, Stanisławów stał się kwitnącym

zwolił na wzniesienie bożnicy, w 1667

syjskich. Po raz pierwszy, gdy Józef

liczne areszty miejscowych Polaków,

Potocki opowiedział się po stronie

zwłaszcza spośród inteligencji, ofi-

Stanisława Leszczyńskiego, oraz po

cerów i podoficerów zawodowych i

wystąpieniu Katarzyny z Potockich

rezerwy, policji, urzędników państwo-

Kossakowskiej przeciwko elekcji Sta-

wych i samorządowych, działaczy

nisława Augusta. W 1764 r. Potoccy,

politycznych i społecznych. Trudno

przeciwnicy króla i Rosji utworzyli

dokładnie określić liczbę tych ofiar,

konfederację, a siły swe skoncentro-

które „zniknęły” w kompleksie budyn-

wali w Stanisławowie. Wtedy wojska

ków dawnego Sądu Wojewódzkie-

rosyjskie wzięły miasto szturmem.

go, przystosowanego pod siedzibę

Caryca Katarzyna II bezskutecznie

NKWD (ob. ul Sacharowa, d. ul. Biliń-

poszukiwała przyjaźni z Katarzyną

skiego) i w stanisławowskim więzie-

z Potockich Kossakowską, która

niu. Wiadomo, że stale przebywało

mieszkała w Buczaczu. O tej niezwy-

tam około 2500 osób. Wychodził stąd

kłej postaci z rodziny Potockich warto

mało kto. Po wybuchu wojny nie-

napisać oddzielnie.

miecko-sowieckiej w czerwcu 1941

Po odejściu Rosjan, w 1772 r.

r. większość z nich wymordowano.

Stanisławów zajęli Austriacy, któ-

Dokumenty NKWD określają liczbę

rzy zburzyli fortyfikacje (fragmenty

„ubitych” pod czas ewakuacji na ok.

Kolegiata stanisławowska

przetrwały do dzisiaj), zamek po-

1000 osób. Ponadto od początku

padł w ruinę, pałac zamieniono na

1940 r. do wiosny 1941 r. miały miej-

pod Cudnowem, zmusiwszy Rosjan

ośrodkiem rzemiosła i handlu. Miasto

roku zbudował również cerkiew, która

szpital…

sce masowe deportacje Polaków na

do kapitulacji. Przydomek „Rewe-

rozwijało się z rozmachem pod opie-

istniała do pocz. XIX w. W 1695 roku

wschód Związku Sowieckiego.

ra” nadali mu żołnierze od częstego

ką hetmana, następnie jego syna Jó-

jego syn Józef Potocki ufundował

Hitlerowcy kontynuowali mordo-

Mój Stanisławów

posługiwania się przezeń tym po-

zefa, jak dziad – hetmana wielkiego

nowy ratusz na planie krzyża, zamiast

Takie określenie mogą stosować

wanie polskiej inteligencji Stanisławo-

wiedzeniem, co z łacińskiego revera

koronnego.

starego, wzniesionego przez ojca.

nie tylko potomkowie Stanisława

wa. Osławiony kat i realizator zagłady

znaczy „w rzeczy samej”.

Wiele budowli w centrum miasta

W 1669 roku w Stanisławowie

Rewery Potockiego, czy Polacy wy-

stanisławowskich Żydów (ponad 26

W krótkim czasie po ataku Mo-

zachowało się z tamtych czasów po

otwarta została Kolonia Akademicka

pędzeni z Stanisławowa po II wojnie

tys.) – Hans Krüger przyznał się do

skwy na ziemie Rzeczypospolitej do

dzień dzisiejszy. Już w 1662 r. An-

Uniwersytetu Krakowskiego, zwana

światowej na „ziemie odzyskane”.

tej zbrodni pod czas rozmowy z Ka-

walk o Ukrainę włączyła się Turcja.

drzej Potocki rozpoczął budowę świą-

potocznie Akademią. Fundusz na jej

Oprócz Rosjan, Turków i Tatarów o

roliną Lanckorońską, aresztowaną w

Od chwili upadku Kamieńca Podol-

tyni rzymskokatolickiej pod wezwa-

utrzymanie zapisał kolegiacie Andrzej

Stanisławów walczyli również Au-

Stanisławowie w maju 1942 r. Więk-

skiego w 1672 r. stanisławowska for-

niem Najświętszej Marii Panny, św.

Potocki. Potoccy sprowadzili też do

striacy, Ukraińcy, Węgrzy i Niemcy.

szość z nich (ok. 800 osób) rozstrze-