18

Wyjęte z karty pamięci

16–29 października 2012 nr 19 (167) * Kurier Galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

MORD W ZBOROWIE

Mord w Zborowie (dawne województwo Tarnopolskie) jest jedną z lepiej udokumentowanych sowieckich

zbrodni dokonanych w 1941 r. na polskich jeńcach wojennych przetrzymywanych na terenie tak zwanej

„Zachodniej Ukrainy”. Wiedzę o nim zawdzięczamy unikatowym relacjom przechowywanym w amerykań-

skim The Hoover Institution on War, Revolution and Peace, w tzw. Kolekcji Generała Andersa.

1943 roku relacjach 58 byłych jeń-

we krwi. Ponieważ te czapki były w

jERZY sZcZEśNiak tekst

ców. Niektórzy byli w tej samej grupie

piwnicy w jednym z baraków zaczę-

www.regional.pl,

co zamordowani, inni znaleźli się na

liśmy szukać, w rezultacie znaleźli-

ilustracje

terenie obozu dopiero później. Wśród

śmy trzy ciała naszych żołnierzy w

relacjonujących znajdowali się też

okrutny sposób zamordowanych. Po

Wydarzenia z 22 czerwca 1941

i tacy (np. relacja 596 – ogniomistrz

wejściu do baraku, znalazłem pod

roku położyły kres krótkotrwałej przy-

Franciszek Koziołek, jeniec obozu w

deskami jeszcze dwa ciała naszych.

jaźni sowiecko-niemieckiej. Szybki

Brodach), którzy najwyraźniej powta-

Widok straszny, na ciałach leżał nóż

postęp wojsk niemieckich zagroził

rzają jedynie zasłyszane od innych

duży rzeźnicki, gardła poderżnięte,

przejęciem znajdujących się na „Za-

wiadomości.

piersi pocięte nożem, a jeden miał

chodniej Ukrainie” więzień NKWD

Z jenieckich zapisków wynika, iż

nawet wyrznięte narządy płciowe.

oraz jenieckich obozów pracy, w któ-

ofiarą mordu padli jeńcy pochodzący

Dokumenty zabrali koledzy, których

rych przebywali polscy szeregowcy

z obozu położonego około jedne-

nazwisk nie pamiętam. W tym czasie

i podoficerowie wzięci do niewoli w

go kilometra od Olszanicy (powiat

nadszedł politruk, na zadane mu py-

1939 roku. Sowieci oczywiście nie

tania odpowiedział: W każdym obo-

Złoczów, województwo Tarnopol-

zamierzali do tego dopuścić. Podej-

zie przejściowym zostaje żywność

skie / miejscowość położona na za-

mowane podczas pośpiesznych ewa-

dla następnej partii jeńców, w tym

chód od Złoczowa, obecnie Велика

kuacji doraźne zbrodnicze działania

celu zostawia się kilku jeńców, celem

Вільшаниця), którzy do wybuchu

enkawudzistów usankcjonował wkrót-

pilnowania tejże żywności i widocz-

wojny niemiecko-sowieckiej budowali

ce rozkaz wydany w dniu 24 czerwca

nie zostali napadnięci przez bandy-

lotniska polowe i osuszali bagna, pra-

przez Ludowego Komisarza Spraw

tów którzy ich pomordowali. Ciała nie

cując w systemie dwuzmianowym po

Wewnętrznych ZSRS Ławrientija

pozwolił pogrzebać. Oświadczenie to

16–18 godzin dziennie.

Berię. Nakazywał on rozstrzeliwanie

Według rozbieżnych w tym wy-

było kłamstwem, bo po przybyciu do

nie tylko więźniów z wyrokiem śmier-

padku relacji starszego sierżanta

Starobielska poznałem kilku kolegów

ci, ale także tych będących w trakcie

Bolesława Grzelaka  oraz szere-

którzy właśnie byli w tym samym

śledztwa oraz skazanych za „dzia-

gowego Czesława Kaczkowskiego,

transporcie w którym byli i ci pomor-

łalność kontrrewolucyjną”, „sabotaż

obóz w Olszanicy został ewaku-

dowani twierdząc stanowczo ze mor-

gospodarczy”, „dywersję” i „działal-

owany 23 lub 24 czerwca o godzinie

derstwa dokonało NKWD”.

ność antysowiecką”.

13:00 czy też 14:00. Sformowana

Równie wstrząsające są zezna-

W ciągu kolejnych dni m.in. we

kolumna jeniecka miała liczyć wów-

nia kaprala Jana Niemca: „W czasie

Lwowie, Łucku, Złoczowie, Drohoby-

czas 1800 osób. Kapral Stanisław

drogi na kilometr od miasta Zborowa

czu, Borysławiu, Stanisławowie, Tar-

Głowiak podaje, że jej dowódcą był

w czasie odpoczynku zapędzono

nopolu i Krzemieńcu na mocy powyż-

sowiecki major o nazwisku Szerszyl

nas do lagru i tam zastaliśmy sześciu

szego rozkazu Sowieci zamordowali

(z pochodzenia Ukrainiec). Po prze-

zabitych polskich jeńców, dwóch z

relacji: „W obozie Zborów zmasakro-

błocie i okrwawionych od pokąsania

w celach, piwnicach i na więziennych

jęciu konwoju przez ochronę jeńcy

nich znaleziono pod podłogą lagru. U

wali 6 Polaków między innemi Kieli-

przez psy. Po czym odprowadzono

podwórcach łącznie co najmniej 20

ruszyli w kierunku Złoczowa. Ich

jednego zauważyłem odcięte narzą-

szek Marian z Warszawy pracownik

ich z powrotem do tegoż budynku i

000 osób. Wielu spośród tych, którzy

celem, jak im zapowiedziano, były

dy płciowe, u drugiego zauważyłem

tramwajów miejskich, którzy próbo-

po upływie około kilku minut wszyst-

przeżyli ową czystkę, miało wkrótce

znajdujące się poza przedwojenną

wbity nóż w plecy (na długości 40

wali zamaskować się w rejonie obo-

kich rozstrzelano. Miedzy rozstrzela-

ponieść śmierć na trasach pieszych

granicą Polski Wołoczyska.

cm, szerokości 5 cm) 3 i 4 znaleziony

zu, a kiedy inni wyjdą to się uwolnią.

nymi był wówczas zastrzelony były

ewakuacji. Pędzonych więźniów (a

Na pierwszy nocleg zatrzymano

w piwnicy, jeden bez głowy zasypany

W straszny sposób porozbijano im

lotnik nazwiskiem Stachowicz z War-

także jeńców) bito, szczuto psami,

się w Złoczowie. Jak notuje szerego-

na pół ziemią, którego głowę znala-

czaszki, popodrzynano im gardła, a

szawy, którego osobiście znalem.

a słabnących dobijano kulami lub

wy Kaczkowski (Relacja 8484), tam

złem obok piwnicy rozbitą sam liczy-

nawet narządy płciowe”.

Na następnym postoju opowiadali

bagnetem, pozostawiając ich ciała w

też następnego dnia rano zaskoczył

łem kości czaszki było ich 18 stuk

Były jeniec o nazwisku Chołoło-

mi koledzy z innej kolumny, którzy

przydrożnych rowach.

ich niemiecki nalot. Ponieważ Sowie-

obok głowy leżało narzędzie zbrodni

wicz(?) (relacja 10614) podaje:

przechodzili również przez Zdobu-

ci opuścili w tym czasie posterunki,

w postaci koła dębowego grubości

„W czasie ewakuacji nas z te-

nów, że widzieli naocznie kilkunastu

Obóz w Zborowie

część jeńców postanowiła wyko-

2″, długości 80 cm, oblepiony krwią.

renów Polskich do Wołoczeska

zamordowanych żołnierzy polskich,

Położony na obrzeżach Zborowa

rzystać ów fakt i – przedostawszy

Ostatnich dwu, z opisanych sześciu,

N.K.W.D. zamordowała w drodze z

leżących w wyżej wspomnianym bu-

obóz jeniecki funkcjonował od lutego,

się pod drutami obozu – szukała

znaleziono pod narami, jeden z nich

terenów Polskich w obozie Zborów

dynku w piwnicy, napełnionej wodą.

kiedy przybyło tam około 500 jeńców

schronienia w rosnącym wokół niego

miał wykręconą nogę (palce do tyłu)

jeńców polskich, Paluszyńskiego Wi-

Żołnierze ci mieli porżnięte twarze

przeniesionych z Hoszczy, do maja

zbożu. Zauważywszy to, konwojenci

trupów z nazwisk ani pochodzenia

tolda z Poznania i jeńca Kiliszka Ma-

i pourzynane języki”.

1941 roku. Przetrzymywani w nim

zaczęli ich ścigać, strzelając przy tym

nie rozpoznano. Po zameldowaniu

riana z Warszawy raniąc ich strzałami

Kilka godzin później na ukryte

szeregowcy i podoficerowie praco-

w powietrze. Przestraszeni ludzie za-

naczelnikowi odkrycia (znalezieniu

z kb., a rannych wciągnęli z powrotem

w zabudowaniach zwłoki natknęli

wali przy modernizacji drogi Płoski-

wracali, próbując dostać się ponow-

trupów, kazał znieść wszystkich do

do baraku i tam nożami podorzynali.

się jeńcy ewakuowani z sąsiednie-

rów – Tarnopol – Lwów – Jaworów

nie na teren obozu. Wedle znanych

piwnicy, następnie kazał drzwi piwni-

Do tego ohydnego czynu napuścił

go obozu, zlokalizowanego w miej-

– granica.

relacji, jednego z owych jeńców,

cy zabić deskami (…)”.

żołnierzy N.K.W.D. naczelnik obozów

scowości Skniłów (powiat Złoczów,

Warunki bytowe w obozie były

Sowieci mieli przebić bagnetem, dru-

Kolejną relację na temat zbrodni

st. lejtnant Szerszun”.

województwo Tarnopolskie / obec-

ciężkie. Jeńcy mieszkali w wykona-

giego zaś postrzelić w nogę. Wkrótce

złożył plutonowy Kazimierz Żelazek:

Myląc nazwę miejscowości, w

nie Скни́лів). Ich kolumny podążały

nych z cienkich desek, ciemnych

po tych wydarzeniach jeńcy opuścili

„(…) przytaczam (…) fakt którego

której rozegrały się wydarzenia, po-

śladem obozu w Olszanicy i stanęły

i ciasnych barakach. Dachy nakryte

obóz w Złoczowie, aby czwartego

świadkiem byłem po dokonaniu już

wyższe relacje uzupełnia także ka-

w Zborowie albo na nocleg albo je-

deskami i dziurawą blachą, przecie-

lub piątego dnia marszu dotrzeć do

zbrodni, a tej mianowicie, gdy zapę-

pral Stanisław Głowiak: „(…) kilkana-

dynie na odpoczynek. Szukając na

kały, a woda zalewała prycze.

Zborowa. Tu spędzili noc. Jak podaje

dzono nas na spoczynek do jednego

ście morderstw zostało popełnionych

terenie obozu żywności, jeńcy od-

W czerwcu 1941 roku te same

dalej ten sam Kaczkowski, „(…) rano

z obozów po jeńcach w miejscowo-

przez konwój w m. Zdobunów, woj.

kryli okrutnie zmasakrowane zwłoki

zabudowania miały spełnić rolę eta-

[Sowieci] wyprowadzili nas na szosę,

ści Zborów pod Tarnopolem, wy-

Lwowskie również podczas marszu

swoich kolegów.

pu dla innych podobozów. Ze wzglę-

a sześciu kolegom którzy już osłabli,

kryliśmy straszny mord. W piwnicy

na odpoczynek i to w następujący

Dzięki ich zapiskom, uzupełnia-

du na swoje położenie, przy głównej

kazali pozostać, mówiąc, że pojadą

gdzie szukaliśmy czegoś do jedzenia

sposób: W nocy kilkunastu żołnierzy

jącym cytowane uprzednio relacje

drodze wiodącej do Tarnopola i dalej

wozem lub samochodem. Kiedy nas

zastaliśmy obraz okropny. Nad po-

ukryło się w budynku w którym odpo-

jeńców z Olszanicy, możemy poznać

do Wołoczysk, przez Zborów pro-

ustawili czwórkami słyszeliśmy strza-

wierzchnią znajdującej się tam wody,

czywaliśmy na strychu i w piwnicy,

wstrząsające szczegóły tej zbrod-

wadził szlak bodaj wszystkich ewa-

ły i krzyki. Trzech kolegów, których

sterczały sylwetki skrwawionych ciał.

celem uchylenia się od marszu i wy-

ni. Jak relacjonował strzelec Szyja

kuowanych na wschód jenieckich

pamiętam nazwiska, Kamiński, Kie-

Zaciekawieni co to znaczy, zaczy-

dostania się z niewoli. Na to władze

Glazrot: „Po przyjściu do Zborowa

obozów.

liszek z Warszawy, Paluszkiewicz z

namy wyciągać; na trzech niebosz-

sowieckie sprowadziły kilka psów,

gdzie mieścił się przejściowy obóz

Poznania, a trzech kolegów nazwisk

czykach wytarte mundury Wojska

przy pomocy których, wszystkich

naszych jeńców, znaleźliśmy trzy

Przebieg zbrodni

nie pamiętam”.

Polskiego. Czwarty miał na sobie

ukrytych żołnierzy odnaleźli. A na-

czapki naszych żołnierzy silnie za-

Według pochodzącego ze zbio-

O tych wydarzeniach wspomina-

tornister. W międzyczasie przyno-

stępnie przeprowadzono ich wzdłuż

krwawionych, a na jednej był mózg.

rów Instytutu Hoovera zestawienia

ją także inni jeńcy. Bombardier Sta-

szą dalszych dwóch nieboszczyków

całej kolumny, stojącej na szosie, go-

Obok tych czapek leżała drewniana

517d, o omawianym tu zdarzeniu

nisław Charucki, zanotował w swojej

których znaleziono pod pryczami w

towej już do marszu, ubrudzonych w

pałka pokaźnych rozmiarów, cała

miało wzmiankować w spisanych w