20

Staropolskie pieśni wielkanocne

26 marca–15 kwietnia 2013 nr 6 (178) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Chrystus zmartwychwstan jest!

Staropolskie pieśni wielkanocne zajmują szczególne miejsce w dziejach polskiej religijnej

twórczości pieśniowej. Były to najwcześniejsze śpiewy w języku polskim, dopuszczone do

wykonywania podczas łacińskiej liturgii.

Swoją śmiercią drogą.

stym (na cztery – np. w Warszawie)

MICHAł PIEKArSKI

Alleluja!

lub we Lwowie – na obydwa sposoby

tekst i zdjęcie

(z których do bardziej tradycyjnych

Pieśń została zamieszczona w

Jeszcze w średniowieczu, w XV

należy zdecydowanie śpiew na trzy).

kancjonale (zbiorze pieśni) Jakuba

wieku pieśni wielkanocne zaczęły

Lubelczyka wydrukowanym w Kra-

uzyskiwać samodzielne miejsce w

Nie zna śmierci Pan żywota,

kowie przez Łazarza Andrysowicza

obrzędach rezurekcyjnych, a zatem

Chociaż przeszedł przez jej wrota.

w 1556 r. Marcin Leopolita w Missa

język polski zaczynał odtąd towarzy-

Rozerwała grobu pęta

paschalis wykorzystał wielokrotnie jej

szyć w liturgii językowi łacińskiemu.

ręka święta, Alleluja!

melodię.

Jako genezę powstania ich tekstów

możemy uznać pisane najpierw po

Twój, Adamie, dług spłacony,

Wesoły nam dzień dziś nastał,

łacinie wstawki (tzw. tropy i sekwen-

Okup ludzki dokończony

Którego z nas każdy żądał:

cje), które dodawano do podstawo-

Wnijdziesz w niebo z szczęśliwemi

Tego dnia Chrystus zmartwychwstał,

wego tekstu liturgicznego, stano-

dziećmi twemi. Alleluja!

Alleluja, Alleluja!

wiące rozwinięcie zawartej w nim

myśli. Tego rodzaju teksty śpiewane

Polska pieśń z okresu oświece-

Król niebieski k`nam zawitał,

– rozwijające myśl zawartą w liturgii,

nia (klasycyzmu). Powstała do tekstu

Jako śliczny kwiat zakwitał:

były w Polsce w wieku XVI niezwykle

urodzonego nieopodal Kołomyi poety

Po śmierci się nam pokazał.

popularne i powszechne. Sporządzo-

Franciszka Karpińskiego, który edu-

Alleluja, Alleluja!

na w końcu XVI w. księga określają-

kację zdobywał w Akademii Jezuic-

Mszał Erazma Ciołka, Kraków, pierwsza połowa XVI w.

ca normy liturgiczne na ziemiach

kiej we Lwowie. Franciszek Karpiński

Piekielne mocy zwojował,

polskich – „Agenda gnieźnieńska” z

jest autorem wyjątkowo zasłużonym

przestrzeni od XV do XVII w. Cha-

dzi się z łacińskiego hymnu bożo-

Nieprzyjaciele podeptał,

1591 roku – zawierała także zapis

dla polskiej pieśni kościelnej jako

rakterystyczny jest narracyjny układ

narodzeniowego (sic!). Najstarszy

Nad nędznymi się zlitował.

wcześniej powstałej średniowiecz-

twórca do dziś powszechnie znanych

tekstu – począwszy od strzelistego

zapis pierwszego wersu zawiera

Alleluja, Alleluja!

nej pieśni Chrystus zmartwychwstan

utworów: Bóg się rodzi, Kiedy ranne

zwrotu w zwrotce pierwszej – pieśń

księga liturgiczna z 1368 r. (Ordinale

jest.

wstają zorze oraz Wszystkie nasze

Plocense). W Tabulaturze (zbiorze

opowiada historię zmartwychwsta-

Jest to najpowszechniej zna-

dzienne sprawy. Wielkanocna pieśń

nia, ukazując w kolejnych strofach:

utworów instrumentalnych) Jana z

na staropolska pieśń wielkanocna

Nie zna śmierci Pan żywota wyraża

Chrystus zmartwychwstan jest,

(obok pieśni Chrystus zmartwych-

Mękę Pańską („Leżał trzy dni w gro-

Lublina z ok. 1540 r. znajduje się jej

Nam na przykład dan jest,

tryumf Zmartwychwstałego Chrystu-

wstan jest). Pochodzi z epoki baro-

bie…”), scenę trzech niewiast nad

organowe opracowanie.

Iż mamy z martwych powstać,

sa, co podkreśla dodatkowo użycie

pustym grobem („Trzy Maryje po-

Pieśń ta była wykonywana po

ku, z wieku XVII, a swój pierwowzór

Z Panem Bogiem królować. Alleluja!

w melodii rytmu poloneza – tradycyj-

szły…”) i anioła zwiastującego zmar-

każdej strofie łacińskiego hymnu

posiada w starszej pieśni o podob-

nego polskiego tańca szlacheckiego,

Salve festa dies (śpiewanego przed

twychwstanie, aż po scenę ukazania

nym początku (incipicie). Melodia

Leżał trzy dni w grobie,

którego zastosowanie w muzyce ko-

się Chrystusa uczniom w Emaus

rozpoczęciem sumy niedzielnej). In-

pieśni znana była wcześniej w kato-

Dał bok przebić sobie.

ścielnej wyraża Boski majestat.

(„Łukasz z Kleofasem, obaj jednym

formuje nas o tym mszał gnieźnień-

lickich krajach niemieckojęzycznych.

Bok, ręce, nogi obie,

***

czasem…”).

ski (z 1523 r.). Śpiewano ją podczas

Pieśń ta ma wyjątkowo wiele warian-

Na zbawienie tobie. Alleluja!

Staropolskie pieśni wielkanocne,

W zbiorze utworów znanym

całego okresu wielkanocnego, zmie-

tów rytmicznych i melodycznych –

przez pokolenia wykonywane i pie-

jako Łowicka Tabulatura Organowa,

niając odpowiednio wyraz „Zmar-

pierwotnie była zapisana i śpiewana

Trzy Maryje poszły,

lęgnowane, tworzą lokalną tradycję,

pochodzącym z drugiej połowy XVI

twychwstanie” na „Wniebowstąpie-

wyłącznie w metrum trójdzielnym (na

Drogie maści niosły.

świadczącą o wyjątkowo wczesnym

w., znajduje się instrumentalna (or-

nie” lub „Ducha zesłanie”.

trzy – i tak jest śpiewana do tej pory

Chciały Chrysta pomazać,

zrośnięciu obrzędów katolickich z

ganowa) wersja tej pieśni. Pieśń ta

np. w Wilnie – tak ją też tam zapisał

Jemu cześć i chwałę dać. Alleluja!

polską kulturą. Ich dostojne me-

stanowiła także inspirację dla Mar-

Chrystus Pan zmartwychwstał

Stanisław Moniuszko), w innych mia-

lodie, połączone ze staropolskim,

cina Leopolity (znanego też jako

Zwycięstwo otrzymał;

stach polscy wierni wykonują ją na

Jest to najstarsza datowana pol-

pełnym uroku archaicznym nieraz

Marcin ze Lwowa, zm. 1589), który

Bo zburzył śmierć srogą

różne sposoby – w metrum parzy-

ska pieśń wielkanocna i zarazem naj-

teksem, budzą refleksję o nieprze-

był kompozytorem działającym na

dawniejsza polska pieśń kościelna.

mijalności pewnych prawd – tak jak

dworze Zygmunta Augusta w Kra-

Powiązana jest ściśle z obrzędami re-

w przypadku wielu modlitw (Ojcze

kowie. Kompozytor wykorzystał jej

Nasz) – które pomimo archaicznego

zurekcyjnymi. Początkowe jej zwrotki

melodię w swojej pięciogłosowej

są przekładem trzeciej strofy utworu

języka do dziś nic nie tracą w swej

mszy wielkanocnej (Missa pascha-

(tropu) łacińskiego. Melodia pochodzi

wymowie.

lis), do której zapożyczył materiał

z gregoriańskiej sekwencji Victimae

Poza wymienionymi staropolski-

melodyczny również z innych pieśni

paschali laudes („Niech w święto ra-

mi pieśniami w czasach nam współ-

wielkanocnych.

dosne”) i znana była już wcześniej na

czesnych w repertuarze wielkanoc-

W dawnych wiekach w Polsce

terenie Niemiec i Czech.

nym wielką popularnością cieszą

pieśń Chrystus zmartwychwstan jest

Najstarszy niemiecki zapis po-

się dwie pieśni powstałe w wieku

wykonywano podczas procesji rezu-

XIX – Otrzyjcie już łzy płaczący oraz

chodzi z 1325 r. Melodia ta była

rekcyjnej na przemian ze strofami

Zwycięzca śmierci piekła i szatana.

dobrze znana w całej Europie. Naj-

łacińskiej sekwencji Victimae pas-

starszym polskim źródłem, w którym

Obydwie pochodzą właśnie z Galicji.

chali laudes. Według opisu zamiesz-

się ona znajduje jest Graduał płocki,

Pierwsza – nawiązuje do polonezo-

czonego w księdze Stella chori Plo-

rękopis ukończony w 1365 r. przez

wej tradycji pieśni o Boskim majesta-

censis, pochodzącej z lat 1360–70

Świętosława z Wilkowa. Zamieszczo-

cie. Druga – to powstały w Krakowie

„śpiewano pieśni na przemian: lud

ny jest w nim tekst pierwszej zwrotki

uroczysty hymn na cześć Chrystusa

zwrotkę po polsku, kler po łacinie

w języku polskim wraz z melodią.

Zmartwychwstałego. Są one wy-

zwrotkę sekwencji”.

Pieśń musiała być rozpowszechnio-

razem kontynuacji wielowiekowej

na już wcześniej, skoro zapisano ją

tradycji polskich pieśni wielkanoc-

Przez Twoje święte

w liturgicznej księdze sporządzonej

nych, podkreślając ścisły związek

Zmartwychpowstanie,

po łacinie. Należy nadmienić, że rów-

obrzędów rezurekcyjnych z obec-

Boży Synu, odpuść nam nasze

nież w XIV w. powstała inna polska

nością języka polskiego w Kościele

zgrzeszenie;

pieśń religijna – rycerska pieśń Bo-

rzymskokatolickim. Dołóżmy zatem

wierzymy, iżeś zmartwychpowstał,

gurodzica, pełniąca w średniowieczu

starań, by tradycja ta nie została

żywoteś nasz naprawił, śmierci

rolę polskiego hymnu państwowego.

przez nas przerwana, aby tym lepiej

wiecznej nas zbawił,

Wraz z omawianą pieśnią wielkanoc-

przeżywać okres Zmartwychwstania

Twoją świętą moc zjawił.

ną stanowią one niezwykle cenne

Pańskiego.

przykłady polskiej kultury religijnej

Jest to utwór wielkanocny uwa-

epoki średniowiecza.

Naród niewierny trwoży

żany za najstarszą rdzennie polską

Kolejne zwrotki pieśni Chrystus

się, przestrasza, na cud Jo-

organy lwowskiej katedry

pieśń wielkanocną. Melodia wywo-

zmartwychwstan jest tworzono na

nasza, Alleluja!