25

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 26 marca–15 kwietnia 2013 nr 6 (178)

Pieniądze terroru

Wiele książek opisuje, jak działały niemieckie obozy koncentracyjne. Są to zarówno prace historyków, jak

i byłych ich więźniów, którzy zdołali przeżyć gehennę bycia zakładnikiem SS i sięgali do swej pamięci, by

opisać swe obozowe przeżycia. Jest jednak pewna dziedzina, która nie znalazła szerszego odbicia w tej

obozowej literaturze. Oto bowiem w kilkunastu kacetach były w obiegu pieniądze obozowe, które emitowa-

ły ich władze, czyli SS. Na ten temat tylko sporadycznie pojawiały się tu i ówdzie wzmianki, a także frag-

mentarycznie ujęte katalogi, książki nieobejmujące wszystkich aspektów tego zagadnienia. Wydaje się, że

całościowo ujął go dopiero znany niemiecki numizmatyk Hans-Ludwig Grabowski (*1961).

nia więźniów będą przenoszone do

myśle zbrojeniowym, wykazującym

TAdEuSZ KurluS

nowo tworzonych. I tak też było: przy-

się pilnością i dobrym prowadzeniem

gotowani tu do wykonywania swego

się, mającym aryjskie pochodzenie.

Wpierw, po długich poszuki-

fachu esesowcy byli potem rozsyłani

Pierwsze burdele powstały w połowie

waniach, przy współpracy wybit-

do nowo tworzonych obozów. W Da-

1942 r., niektóre jeszcze w ostatnich

nego kolekcjonera tych pieniędzy,

chau lokalny pieniądz – bony premio-

latach rządów nazistów, w KZ Neuen-

Wolfganga Haneya z Berlina, który

we – pojawił się późno, bo dopiero w

gamme, na przykład, dopiero w 1944

udostępnił mu większość materiału

maju 1943 r. Odtąd w żadnym obozie

r., a w Mittelbau (Dora) – kilka miesię-

ilustracyjnego (częściowo dostarczyli

nie wyglądał on jednak tak, jak ten z

cy przed końcem wojny. Nie wystar-

je także byli więźniowie) opracował

Oranienburga. Były to na ogół zwy-

czało jednak mieć talon na dwie mar-

(otwarto go 21 marca 1933 r.) za-

katalog obozowych pieniędzy, a po-

kłe karteluszki opatrzone stemplem,

ki by dostać się do przybytku, trzeba

rządzająca nim wówczas SA już w

tem uzupełnił go historią powstania

czasem także numerem więźnia.

było wpierw złożyć podanie. Ogółem

lipcu 1933 r. Z wszystkich wydanych

i funkcjonowania 17 obozów kon-

Podobnie było w zasadzie w in-

w obozowych domach publicznych

później w innych obozach te były

centracyjnych, w których więźniowie

nych obozach, gdyż gdy odwróciła się

przebywało ponad 200 kobiet, w du-

wizualnie najbardziej udane, co nie

mogli się posługiwać pieniędzmi

żej części były to więźniarki z obozu

dziwi, bo ich projekty wykonał obo-

(nazywano je różnie: bonami, ku-

Ravensbrück. Codziennie musiały

zowy więzień – artysta grafik Willi H.

ponami, talonami, kwitami lub po

Lippert. Procedura wydawania pie-

prostu pieniądzem obozowym). Do

niędzy była następująca: wszystkim

tego dodał jeszcze obszerny rozdział

więźniom nakazano, jeżeli jeszcze

o pieniądzu i pieniądzu zastępczym

zachowali przy sobie jakiekolwiek

w gettach w latach 1933-1945 (Bielsk

marki, ich oddanie, a w zamian, po

Podlaski, Budapeszt, Litzmannstadt,

potrąceniu 30 procent, wypłacano

im „banknoty” obozowe. Jeśli otrzy-

mali z zewnątrz marki, także trzyma-

no się tej reguły (później już takich

ści, w wielu jednak oferowano podłą

nigdzie nie przestrzegano). Waż-

żywność, nadpsutą, a przy tym po

ność wydawanych więźniom pie-

cenach celowo zawyżanych, wyż-

szych od rynkowych. Można także

było kupić papierosy, gdzieniegdzie

nawet igły i nici. SS liczyło także na

zantagonizowanie więźniów: z wie-

lu wyciśnięto już wszystkie siły i nie

mogli liczyć na jakiekolwiek bony,

więc nie odnosili się zbyt przyjaźnie

do tych, którzy mogli jeszcze, raczej

niędzy była ograniczona do dwóch

tylko chwilowo, korzystać z usług

tygodni. Ich nakład był jednorazowy

kantyn.

i niewielki (nie wiadomo, jaki), bo

Ale obozowe pieniądze otrzy-

Sokółka, Theresienstadt i Warsza-

po 15 miesiącach obóz zamknięto

mywali nie tylko więźniowie-robot-

wa), a także o dość licznych fałszer-

(w końcu lipca 1934 r.). Dlaczego w

nicy, lecz także jako nagrodę – do-

stwach obozowych środków płat-

ogóle uznano za celowe emisję obo-

nosiciele oraz kapo, wybrani przez

niczych wytwarzanych na szkodę

zowych pieniędzy? Bo pozyskiwano

SS spośród więźniów na stanowiska

kolekcjonerów. Zamyka książkę ob-

w ten sposób pozyskiwano środki

dozorców kryminaliści i sadyści. Im

szerny wykaz wykorzystanej przez

na utrzymanie obozu, a zarazem

autora literatury. W sumie jest to li-

zmniejszano możliwość ucieczki,

czące ponad 450 stron dzieło (w peł-

gdyż bez ważnych zewnątrz pie-

ni zasługujące na tę nazwę), bogato

karta, gdy Niemcy zamiast sukcesów

niędzy było ona bardziej utrudniona.

ilustrowane, znakomite kompendium

na frontach coraz częściej ponosili na

Ten ostatni czynnik był potem uzna-

wiedzy i obozach i o używanych w

nich porażki, a zakładom zbrojenio-

świadczyć usługi dwie godziny, po

wany za najważniejszy w później

nich pieniądzach. Autor zatytułował

wym zaczęło brakować zastępstwa

piętnaście minut na klienta. Z dwóch

otwieranych obozach.

je „Das Geld des Terrors” („Pienią-

dla zaciąganych do wojska pracowni-

marek SS zatrzymywało markę i 50

KZ Dachau nie był pierwszym

dze terroru”), a wydawca, Battenberg

ków, ich dyrekcje w coraz większym

fenigów, pięć fenigów otrzymywała

obozem w Niemczech, ale jedynym z

lepiej się w swych rolach spisywali,

Verlag w Regenstauf w Bawarii (ad-

zakresie domagały się kierowania

nadzorczyni burdelu, a pozostałe

tych pierwszych, który funkcjonował

tym większe mieli szanse na gratyfi-

res: www.battenberg.de) zadbał o

do nich do pracy więźniów obozów

45 fenigów powinny dostawać zmu-

aż do końca wojny. Od razu bowiem

kacje ze strony kierownictwa obozu.

jego wysokiej klasy edytorską szatę.

koncentracyjnych. Aby ich zmoty-

szone do świadczenia usług seksu-

W niektórych obozach (dziesię-

Zajrzyjmy zatem na stronice pracy

wować do większego wysiłku, obo-

alnych kobiety, którym miano je wy-

ciu, m.in. w Mauthausen, Auschwitz),

Grabowskiego.

zy (również niektóre fabryki) zaczęły

płacić przy zwolnieniu. Co nigdy nie

wykonując wydany w 1941 r. rozkaz

Obozy (czasem także ich po-

wprowadzać owe bony, kwity, talo-

miało nastąpić. Po kilku miesiącach

szefa SS, Heinricha Himmlera, urzą-

dobozy), które zostały w książce

ny, przyznawane jednak tylko tym,

wymieniano obsadę specjalnych ba-

dzono dla więźniów domy publiczne.

szczegółowo opisane to: Auschwitz,

którzy mocno przykładali się do pracy,

raków.

Talony upoważniające do wstępu

Bozen (we Włoszech), Buchenwald,

wytężali siły by zadowolić nadzorców.

Pozostaje nam jeszcze omówić

do specjalnych baraków, w których

Dachau, Flossenburg, Groß-Rosen,

Były one dobrem bardzo pożądanym,

pieniądz kursujący w gettach, ale po

je urządzono, wydawano więźniom

Herzogenbusch, Lichtenburg, Mau-

bo posiadanie ich pozwalało choć w

ten temat sięgniemy w przyszłości.

przewidziano, że nie będzie on tym-

szczególnie ważnym w pracy w prze-

thausen, Mittelbau (Dora), Netzwe-

niewielkim wymiarze dostarczyć wy-

czasową placówką systemu terroru,

iler, Neuengamme, Oranienburg, Ra-

cieńczonemu organizmowi dodatko-

prowizoryczną, lecz trwale osadzoną

vensbrück, Sachsenhausen, Stutthof

wej strawy, zakupionej w obozowej

w sieci obozów koncentracyjnych,

i Westerbork (Holandia).

kantynie. W niektórych można było

wręcz modelową, bo przyjęto, że wy-

Pierwszy wprowadziła obozo-

nabyć coś do jedzenia dobrej jako-

pracowane w nim metody traktowa-

we pieniądze w KZ Oranienburg