Reformy Sejmu Wielkiego

9

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 30 kwietnia–16 maja 2013 nr 8 (180)

222. rocznica konstytucji 3 Maja

W tym roku obchodzimy kolejną, 222. już rocznicę, uchwalenia pierwszej polskiej Konstytucji, która przeszła

do historii nie tylko ze względu na fakt, że była drugą na świecie, a pierwszą w Europie, lecz jako jeden z naj-

ważniejszych dokumentów w całej historii Polski. Poza tym jej wartość wpisuje się również w cały kontekst

historyczny końca XVIII w., kiedy to państwowość polska, z różnych stron zagrożona, chyliła się ku upadkowi.

Wówczas to grupa światłych przedstawicieli narodu podjęła próbę ratowania Ojczyzny. Warto więc chociaż na

moment zatrzymać się przy wydarzeniach, które rozegrały się ponad dwa stulecia temu w naszym kraju.

veto i konfederacje zostały zniesio-

tych działań stała się słynna Kuźni-

GrZeGOrZ CHaJkO

ca Kołłątajowska.

ne. Reformy konstytucji majowej do-

W towarzyszącej wydarzeniom

sięgły również sądownictwo, które

Na początku października 1788

atmosferze Sejm podjął szereg ra-

miało być wyodrębnione, „ustanowio-

r. zebrał się w Warszawie sejm, który

dykalnych reform. Przede wszystkim

ne i wybierane. [Władza ta] powinna

przeszedł do historii pod nazwą Sej-

podjął próbę wzmocnienia armii po-

zaś być tak do miejsca przywiązaną,

mu Czteroletniego (Wielkiego). Jego

przez zwiększenie jej liczebności do

żeby każdy człowiek bliską dla siebie

marszałkiem obrano Stanisława Mała-

100 tysięcy żołnierzy, co jednak ze

[z]nalazł sprawiedliwość, żeby prze-

chowskiego. Sejm już w 1789 r. zrzucił

względunakosztyutrzymanianiebyło

stępny widział wszędzie groźną nad

kuratelę rosyjską, znosząc wprowa-

możliwe. Na jej utrzymanie uchwalo-

sobą rękę krajowego rządu”.

dzoną w 1775 r. Radę Nieustającą.

no podatek dochodowy dziesiątego

Z innych ważnych zmian należy

Powołał zaś Deputację do Formy

grosza płacony z dóbr szlacheckich

wspomnieć, że konstytucja wpro-

Rządu celem dokonania wielkiej re-

oraz w podwójnej wysokości z dóbr

wadziła szereg zmian w strukturze

formy ustrojowej. Jednocześnie też,

pragnąc zniweczyć groźbę liberum

kościelnych. Uchwalono dokument

społecznej Polski, nie omijając tak-

veto, sejm zawiązał się w konfedera-

„Lustracja dymów i podanie ludno-

że szlachty. Posłowie zdecydowali

ści”, stanowiący pierwszy w historii

bowiem o ograniczeniu nadmier-

cję, przy której obowiązywała zasada

Polski spis statystyczny ludności. W

nych immunitetów i przywilejów

większości głosów.

1790 r. Sejm Czteroletni podjął zaś

szlachcie zagrodowej i pozbawieniu

Oprócz działań sejmowych, roz-

uchwałę o przywróceniu królowi, za-

praw politycznych szlachty gołoty.

poczęła się już dużo wcześniej ak-

branych mu w 1775 r. praw do nada-

Poszerzono za to prawa mieszczan,

cja uświadamiania opinii publicznej,

wania urzędów, a w następnym roku

gwarantując im prawo do bezpie-

prowadzona przez wielkich myślicieli

uchwalił prawo o miastach, przyzna-

czeństwa osobistego, posiadania

tego okresu, takich jak Stanisław

jące prawa publiczne mieszkańcom

majątków ziemskich, zajmowania

Staszic i Hugo Kołłątaj. Pierwszy z

miast królewskich.

stanowisk oficerskich i w strukturze

nich już w 1787 r. opublikował słynne

Największym jednak osiągnię-

administracji państwa oraz prawo

„Uwagi nad życiem Jana Zamoyskie-

ciem obrad Sejmu i poczynionych

nabywania szlachectwa. Nowo-

go”, w których niezwykle sugestyw-

reform pozostaje ustawa zasadnicza

ścią było objęcie chłopstwa opieką

nie przedstawiał groźne znamiona

z 3 maja 1791 roku, która wprowadzi-

„prawa i administracji rządowej”. W

rozkładu ustroju Rzeczypospolitej, jej

ła szereg nowych rozwiązań. Przede

kwestii religijnej konstytucja trakto-

osłabioną sytuację międzynarodową.

Ostro potępiał liberum veto, wolną

wszystkim wprowadzono trójpodział

wała katolicyzm jako religię panują-

władzy. Wykonawcza miała odtąd

cą, przy jednoczesnym zachowaniu

elekcję i niedopuszczanie mieszczan

należeć do króla oraz mianowanego

swobody wyznania.

do Sejmu. W styczniu zaś 1790 r.

przez niego rządu – pięcioosobowej

W sferze funkcjonowania pań-

ukazały się jego głośne „Przestrogi

Straży Praw. Organami tej władzy

stwa konstytucja rezygnowała rów-

dla Polski”, w których mocno akcen-

marszałek Stanisław Małachowski

miały być też komisje rządowe: edu-

nież z wolnej elekcji, zastępując ją

tował sprawę chłopów.

kacji, spraw wewnętrznych, wojska,

elekcją w ramach dynastii Wettinów,

w nim program prac sejmowych. Za-

miany sięgające w ówczesny stan

Na krótko przed rozpoczęciem

skarbu i spraw zagranicznych. Usta-

a zgodnie z nią planowano po śmier-

kładał też powstanie monarchii kon-

rzeczywistości, starał się zmobilizo-

obrad Sejmu Czteroletniego wydał

wodawstwo miało pozostać w rękach

ci Stanisława Augusta Poniatow-

stytucyjnej, z sejmem wybieranym

wać jak największą grupę ludzi, któ-

swoje dzieło „Do Stanisława Mała-

sejmu, wybieranego na dwuletnią

skiego powierzyć tron Fryderykowi

jako przedstawicielstwo narodu wraz

rym bliskie były głoszone przez niego

chowskiego […] Anonima listów kilka”

kadencję, składającego się z Izby

Augustowi I.

z reprezentacją stanu miejskiego.

hasła, do walki o odrodzenie Polski

inny wielki przywódca obozu refor-

Poselskiej i Izby Senackiej. Liberum

Reformy wprowadzone przez

Jego program wnosił głębokie prze-

w duchu praw człowieka. Owocem

matorskiego – Hugo Kołłątaj. Zawarł

Sejm Czteroletni i Konstytucję 3

Maja nie zyskały aprobaty ogółu

społeczeństwa, a zwłaszcza czę-

ści magnaterii oraz Rosji. Skutkiem

tego trzech magnatów Stanisław

Szczęsny Potocki, Seweryn Rze-

wuski i Franciszek Ksawery Branic-

ki zawiązali konfederację, zwaną

od miejsca ogłoszenia, targowicką.

Spiskowcy zwrócili się też do cary-

cy Katarzyny II z apelem o pomoc

w obronie według nich podepta-

nych swobód i porządku społecz-

nego. W odpowiedzi wybuchła woj-

na rosyjsko-polska, która po trzymie-

sięcznych walkach zakończyła się

rozbiciem wojsk polskich. Całości

dopełniło przystąpienie króla Stani-

sława Augusta Poniatowskiego do

Targowicy. Ostatecznym apogeum

okazało się zaś wkroczenie wojsk

pruskich do Wielkopolski i II rozbiór

Polski.

Konstytucja, jakkolwiek jej ży-

wotność zakończyła się z chwilą

upadku Rzeczpospolitej, okazała

się dokumentem ponadczasowym,

wytyczającym nowoczesny kieru-

nek zmian społecznych i przemian

politycznych w Polsce, oparty o za-

sady demokracji. Można też pokusić

się o przypuszczenie, że gdyby nie

opór wewnętrzny i upadek kraju,

poczynione reformy mogły by do-

prowadzić do przeobrażenia się

Rzeczypospolitej w silne, rządne i

nowoczesne państwo.

Jean-Pierre norblin, „Zaprzysiężenie konstytucji 3 maja”