23

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 17–30 maja 2013 nr 9 (181)

Nosorożec włochaty ze Staruni

Wszyscy ci, którzy pamiętają ekspozycję Muzeum Przyrodniczego we Lwowie z dawnych lat z pewnością

mają przed oczyma potężne czarne cielska nosorożca i mamuta. Żeby je wystawić, musiano specjalnie

obniżyć podłogę. Pod koniec 2012 roku po wieloletnim remoncie otwarto kilka sal ekspozycji dawnego

muzeum Dzieduszyckich. W jednej z nich wystawiono między innymi nosorożca wydobytego w miejscowo-

ści Starunia. Skąd nosorożec na naszych terenach?

(tzn. stojącego na nogach) i tak spo-

KrZySZtoF SZyMAŃSKI

rządzony model trafił do muzeum

opracowanie

Haus der Natur w Salzburgu w Au-

Egzemplarz nosorożca włocha-

strii, gdzie wystawiany jest do dziś.

tego – jedyny zachowany na świeci

Kolejne odlewy wykonano w latach

kompletny (z zachowanym nie tylko

80. XX wieku.

szkieletem, ale i częściami miękki-

W trakcie poszukiwań nauko-

mi: częścią wnętrzności, mięśnia-

wych w 1929, oprócz wspomnia-

mi, skórą) egzemplarz wymarłego

nego nosorożca nr 2, odkryto tuż

gatunku nosorożca (Coelodonta

pod nim duże fragmenty jeszcze

antiquitatis (Blumenbach) z epoki

dwóch nosorożców włochatych, tzw.

plejstocenu, odkryty został w kopal-

trzeciego i czwartego nosorożców

ni głębinowej ozokerytu na terenie

staruńskich, oba jednak były repre-

wsi Starunia koło Stanisławowa. W

zentowane przez części szkieleto-

nauce znany jako tzw. drugi noso-

we, bez części miękkich. Na okaz

rożec ze Staruni. Zachowanie tego

nr 3 składał się kręgosłup, fragment

okazu było możliwe dzięki konser-

czaszki, fragment jednej kończyny

wującym właściwościom ozokerytu

przedniej i kawałki żeber. Okaz nr

(wosku ziemnego) i soli kamiennej,

4 był najbardziej niekompletny ze

które obficie występują na terenach,

wszystkich dużych znalezisk ze

otaczających miejsce znaleziska.

Staruni. Oprócz tego w ozokerycie

Nosorożce włochate miały gęste,

udokumentowano inne skamieniało-

długie futro chroniące przed zimnem,

ści, zarówno roślinne, jak i zwierzę-

oraz sporych rozmiarów znamienny

ce (ślimaki, bogaty zespół owadów,

róg, którym mogły odgarniać śnieg,

drobne kręgowce). Wszystkie znale-

by dostać się do pokrywy roślinnej.

ziska z 1929 trafiły do Krakowa. Pra-

Wydawało się, że taka adaptacja

ce terenowe z lat późniejszych (do

Szczątki zwierzęcia na dziedzińcu Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie

do życia w epoce lodowej musiała

1932 włącznie) prowadzone były

powstać właśnie w strefie subark-

cinała kawałki skóry na buty (część

odkrycia z 1907 wskazywały, że

tycznej, gdzieś na dalekiej północy.

z nich odzyskano później wyrokiem

kopalnia w Staruni jest dogodnym

Tymczasem, ostatnie znaleziska

sądu). Również w pierwszych dniach

terenem do pozyskania dobrze za-

nosorożca włochatego z nowego ga-

po ustaleniu, że okaz jest zwierzę-

chowanych zwierząt plejstocenu, a

tunku Coelodonta thibetana z Tybetu

ciem kopalnym nie zabezpieczono

jednocześnie odkrycia te pozosta-

sugerują, że ojczyzną wszystkich

znaleziska dostatecznie i dewasto-

wiły szereg niewyjaśnionych kwe-

nosorożców był „dach Świata”. Nowe

wali je łowcy „pamiątek”. Poza tym

stii co do samych znalezisk. Z obu

znalezisko jest znacznie starsze od

oba zwierzęta nie były kompletne.

powodów uznano, że należy prze-

nosorożca ze Staruni, liczy sobie bo-

Zastanawiano się także nad pocho-

prowadzić poszukiwania i badania

wiem ok. 3.7 mln lat, zatem jest mniej

dzeniem obu tych znalezisk, bo choć

na duża skalę. Projekt ten udało się

więcej 1 mln lat starsze niż zlodowa-

okazy  reprezentowały  zwierzęta

urzeczywistnić dopiero w 1929, gdy

cenie Arktyki.

kopalne, to spoczywały w osadzie

krakowski oddział PAU zdobył po-

bogatym w szczątki współcześnie

kaźne środki finansowe z Funduszu

żyjących roślin i owadów, z których

Kultury Narodowej na zorganizowa-

ozokeryt – najlepszy

część nie była znana z plejstocenu.

nie prac wydobywczych. W ramach

konserwant

Wieś Starunia była znana jako

Dopiero w 1929 roku ostatecznie

prac odnowiono opuszczony w

miejsce występowania dobrze za-

udowodniono, że i mamut i noso-

1907 szyb i zbudowano nowy szyb

chowanych fragmentów zwierząt od

rożec nie znajdowały się w skałach

badawczy wraz ze sztolnią łączącą

października 1907, kiedy to w trakcie

macierzystych, a w wypełnieniu sta-

oba szyby. Kierownikiem zespołu

odtwarzanie cielska nosorożca w Muzeum Przyrodniczym

drążenia szybu nowej kopalni ozoke-

rego wyrobiska prawdopodobnie z

poszukiwawczego był Eugeniusz

w Krakowie

rytu wydobyto duże fragmenty szkie-

XIX wieku. Najwidoczniej oba okazy

Panow. 23 października 1929 w

letu i części miękkich mamuta z cio-

wydobyto właśnie w czasie eksplo-

sztolni napotkano na głębokości

na mniejszą skalę i w ich trakcie nie

Kalkus. Skórę zdjęto, a następnie

sami (leżał na głębokości 12–14 m), a

atacji w XIX wieku, uznano za bez-

12,5 m prawie nieuszkodzony okaz

odkryto nowych wartościowych zna-

założono na przygotowany model

6 listopada tegoż roku także przednią

wartościowe i wrzucono do pustego

nosorożca włochatego, w pozy-

lezisk.

nosorożca, a szkielet oddzielono

część ciała nosorożca włochatego

korytarza, który potem zasypano

cji odwróconej. Zwierzę leżało na

Jednocześnie prowadzono inten-

od mięśni, a także części miękkich,

(później nazwano go pierwszym no-

częściowo współczesnym materia-

grzbiecie. Zwłoki miały nieliczne

sywne badania naukowe, zarówno

które  zakonserwowano  oddziel-

sorożcem staruńskim), leżał na głę-

łem. W odróżnieniu od drugiego no-

uszkodzenia, z których najwięk-

samego nosorożca, jak i skamie-

nie. Sporządzono także formę do

bokości 16–17 m. Oba okazy trafiły

sorożca staruńskiego, okaz z 1907

szym był otwór w brzuchu, przez

niałości towarzyszących oraz osa-

wykonywania gipsowych odlewów

w 1908 do Muzeum Przyrodniczego

miał zachowane rogi. W trakcie opra-

który na zewnątrz ciała wydostały

du geologicznego. Wstępne wyniki

nosorożca. Kierownikiem tych prac

im. Dzieduszyckich we Lwowie. Zna-

cowywania znaleziska, okazało się,

się wnętrzności. Częściowo zacho-

wydano w 1930 roku w monografii.

ze strony naukowej był Jan Stach.

leziono też wówczas jedną kość jele-

że szczątki zwierząt wydobywano

wały się one poza ciałem.

Między innymi założono pierwsze w

Wypchany okaz z oryginalną skórą,

nia olbrzymiego, a prof. Marian Łom-

w okolicznych kopalniach ozokerytu

Później stwierdzono, że jest to

Polsce czasopismo paleontologiczne

słoje z częściami miękkimi, model

nicki wymienił także szczątki płazów,

już w XIX wieku, jednak nie trafiły

młoda, trzyletnia samica. Nie zacho-

pt. Starunia. Pismo zawierało także

gipsowy w pozycji znalezienia oraz

ptaków, owadów, ślimaków lądowych

one w ręce badaczy. Znaleziska z

wała się jej okrywa włosowa (poza

artykuły niezwiązane ze Starunią.

skamieniałości towarzyszące zo-

i słodkowodnych oraz małży, a także

1907. zostały jeszcze w tymże roku

paroma kępkami), kopyta oraz rogi.

Pierwszy numer wydany w 1934 w

stały udostępnione do zwiedzania

liście i inne szczątki dębu, jesionu,

opisane w licznych dziennikach i pi-

W celu wydobycia okazu wydrążo-

Krakowie, omawiał bogatą faunę

w Muzeum Fizjograficznym PAU w

klonu, wiązu, roślin bagiennych oraz

smach popularnonaukowych krajo-

no specjalny szyb transportowy, co

oraz florę znalezioną w otoczeniu no-

czerwcu 1930. Natomiast szkielet

znaleziska drewniane.

wych i zagranicznych, a w 1914 roku

było możliwe dzięki pomocy wojska

tego nosorożca został zaprezento-

sorożca i w sąsiednich odkrywkach.

Mamut był w złym stanie, gdyż

wyszła monografia i atlas: Wykopa-

polskiego. Nosorożca wydobyto 17

wany w tamtejszym muzeum dopie-

W latach 70. XX w. przeprowadzono

pracownicy kopalni uznali, iż jest to

liska staruńskie. Wydanie Muzeum

grudnia 1929, a 22 grudnia prze-

ro w 1948. Cały proces odkrywania,

liczne badania drugiego nosorożca

zwierzę współczesne (wół z rogami),

im. Dzieduszyckich we Lwowie.

wieziono go do Krakowa, gdzie

wydobycia i preparacji zwierzęcia

staruńskiego (datowania radiowęglo-

bez wartości naukowej i uszkodzili

znajduje się do dziś i jest wysta-

był opisywany w licznych dzienni-

we, analizy histopatologiczne, także

okaz w trakcie wydobywania, a na-

wiony w Muzeum Przyrodniczym.

kach krajowych i zagranicznych. W

skaningowe) i chrząszczy z osadów

Drugi nosorożec ze Staruni

stępnie wyrzucili na hałdę przykopal-

Odkrycia drugiego, już komplet-

Ostatecznej preparacji i konserwacji

czasie okupacji władze niemieckie

otaczających nosorożca. Badania

nianą, gdzie doznał dalszych uszko-

nego nosorożca udało się uczonym

dokonał rzeźbiarz z wykształcenia,

zarządziły sporządzenie odlewów

nad materiałami ze Staruni wznowio-

dzeń, m.in. miejscowa ludność wy-

dokonać w 1929 roku. Poprzednie

a preparator z zawodu Franciszek

nosorożca w pozycji przyżyciowej

no na początku XXI w.