26

kurier kulturalny

17–30 maja 2013 nr 9 (181) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

WIELkI ROMANS W MAŁYCH SŁÓWkACH”

Sto lat temu we Lwowie po raz pierwszy ukazały się „Słówka”. Wcześniej Tadeusz Boy-Żeleński

przeżył tu płomienny romans. Wiele szczegółów tej historii kryje się w jego pamiętnych rymach.

wybraną literacko-artystyczną druży-

SŁAWoMIr GoWIN

ną, zasiadał półgębkiem na krześle

i trwał na nim nieruchomo, spogląda-

Specjały w „George u”

Boy przyjeżdżał do Lwowa z

jąc na zebranych gości bez słowa,

najróżniejszych powodów. Do teatru

z pewnego rodzaju zdziwieniem,

(to tutaj po raz pierwszy oglądał Mo-

jakbyśmy mu pospadali na głowę z

drzejewską), przyjeżdżał z „Zielonym

księżyca. O ile zaś na zebraniu nie

Balonikiem”, bywał z zamiarem stwo-

była obecna żadna niewiasta, z któ-

rzenia tutejszego kabaretu „Hades”,

rą mógł mieć nadzieję zabawienia

odwiedzał wreszcie przyjaciół, z któ-

się higieniczną gimnastyką, umykał

rymi chętnie zanurzał się „we mgle”.

niepostrzeżenie z salonu, nie dając

Od jesieni 1911 roku przygotowywał

posłuchu towarzyskim banialukom”.

swoją najpoważniejszą naonczas pu-

Kontakt ze światem pozbawio-

blikację, sześciotomowe dzieła Molie-

nym apetycznych niewiast był więc

ra, które ukazały się w 1912 r. Nawią-

dla Boya jałowy. Bywało jednak, że,

zał do tego w wierszu „Dedykacja”:

jak dodaje Mrozowska, „niespodzia-

nie przynaglony czy to obecnością

Skończyłem już robótki

jakiejś interesującej go osoby, czy

tojańskiej – prolog na otwarcie teatru

Te, com miał w życiu grubsze,

Bóg wie jakim napitkiem, rzucał się

we Lwowie”. Była więc artystyczną

(…)

w środek najlichszej, najpospolitszej

rówieśnicą teatru, który rychło miał

Znów, ziemio, twój-em cały,

rozmowy i skupiając na sobie uwa-

się stać jedną z najważniejszych pol-

Znów jestem dawnym Faustem,

gę otoczenia, podnosił ją na wyżyny

skich scen w historii.

Gotowym twe specjały

niezmiernie ciekawej szermierki słów,

Za debiut ją chwalono. Później

Łykać pełniutkim haustem.

przyśpieszając obecnym rozleniwio-

grywała, jak sama wspomina, prawie

ne krążenie krwi. Wygłaszał wówczas

w każdej premierze, ale jej pierwszy

Lwowską bratnią duszą był wów-

słowa mądre a dowcipne, zdania

lwowski angaż nie trwał długo. Cho-

czas dla Boya Kornel Makuszyński.

krótkie a dobitne, rozwalając nimi jak

tadeusz Boy-żeleński

ciaż Pawlikowskiego szanowała, on

„Kornel, niezrównany amfitrion, rezy-

taranem mury zawstydzającej nie-

zaś doceniał jej błyskawiczne postę-

dował u George a co wieczór – pisał

świadomości i zatęchłych przesądów.

galicyjską stolicę tuż sprzed pierw-

przedstawiono ją w „Szopce Zielone-

py, to wyjechała ze złości na Adama

Stanisław Wasylewski – Kto z litera-

W takich chwilach uwydatniała się

szej wojny pisał o niej z prawdziwym

go Balonika na rok 1912”. Jej postać

Krechowieckiego, redaktora naczel-

tury zawadził tylko o Lwów, musiał

ta jego niepospolita moc inteligen-

uczuciem. „Lwów kipiał życiem: banki

w jednym z kupletów śpiewała:

nego i zarazem recenzenta „Gazety

zanurzyć się w tym szaleństwie, upo-

cji, która nie przytłaczając umysłów,

i banczki wyrastały i pękały jak bań-

Lwowskiej”. Ów rzeczywiście trakto-

ić gościną, zaznać cudu szafirowych

pobudzała je do głębszej niż zwykle

ki mydlane, handel ze wschodem,

Bo nikt mi nie zaprzeczy

wał ją nadzwyczaj surowo, narzekał,

świtów pod Wysokim Zamkiem lub

obserwacji życia”.

interesy, interesiki, humor, rozmach,

I prawda to uznana,

że „trywialna”, podczas gdy inni w

na placu Bernardyńskim w cudownej

Boy, tak niekiedy pobudzają-

wesołość. Lwów odznaczał się przy

Że w każdej dobrej rzeczy

tym samym widzieli temperament;

poświacie kościoła”. W podobnych

cy i odświeżający dla otoczenia,

tym szczęśliwym połączeniem krwi:

Potrzebna jest odmiana.

kiedy Krechowiecki zarzucał jej

okolicznościach także Boy „pełniut-

oczekiwał być może czegoś po-

polskiej, rusińskiej (jak wówczas się

„brak uczuć i sztuczność”, inni do-

kim haustem” zażywał lwowskich

dobnego po romansie z Jadwigą.

mówiło), ormiańskiej – śliczne i chęt-

Być może Boy ukrył w tych sło-

strzegali „czar i poezję”.

uciech, czego frapująco dowodzi wier-

Mrozowska była nie tylko niewiastą

ne życiu kobiety, śpiewność, muzy-

wach, poza jawną dwuznacznością,

Kiedy w „Za siódmą górą, za

szowany „List prywatny do Kornela

godną „higienicznej gimnastyki”, mo-

kalność, ogień w żyłach. (Trzy czwar-

drobną złośliwość, lecz daleki był od

siódmą rzeką” zagrała Pazika zdoby-

Makuszyńskiego nakłaniający go

gła być cennym klejnotem w każdej

te śpiewaków i śpiewaczek dawał

szyderstwa. Wyrażał przecież tak-

wając powszechne uznanie, Krecho-

do spożycia wieczerzy u Żorża”. W

„literacko-artystycznej drużynie”. Miała

Polsce Lwów). Toteż Lwów patrzał

że swój pogląd na „odmiany życia”.

wiecki zjechał tę rolę niemiłosiernie.

poemaciku datowanym przez Boya

ponadto tę „niewieścią drapieżność”,

z politowaniem na cichy i ubożuchny

Jak słusznie zauważył Jerzy Koller:

„Nie ubrałam pod trykoty jakichś ta-

„Lwów, 6 maja 1912”, czytamy:

która czyniła z niej kobiecy symbol

Kraków, gdy Kraków, z wyżyn swych

„te dwie natury, które były powołane

jemniczych szpongów, o których ist-

epoki. Niebawem szukający odmiany

kulturalnych świetności, patrzał na

niejako do tego, żeby gorszyć tych

wszystkich co sami są bez skazy i co

nieniu ani imieniu, nigdy nie słysza-

Toć już szczęśliwie mija drugi

skromny amant uległ niespodziewa-

Lwów niby podupadły wielki pan na

łam” – napisze we wspomnieniach.

tydzień,

nej przemianie w płomiennego i odro-

dorobkiewicza. Ale faktem jest, że we

chwila szargać jakieś prawdziwe czy

urojone świętości, musiały się łatwo

Owe szpongi to, najprościej mówiąc,

Jak pilnie badam tętno tej stolicy;

binę neurotycznego kochanka. Ona

Lwowie był inny klimat”.

rodzaj majtek, które, by tak rzec,

Ptaszki śpiewają nam swoje

sama skomentowała to po latach ty-

odnaleźć i naprawdę zrozumieć”.

porządkują nieco i maskują organy

dobrydzień,

leż ostrożnie, co przewrotnie: „aniśmy

I zapewne tak było. Mrozowska

„tylkośmy się kochali”

płciowe skryte pod opiętym trykotem.

Gdy nas przed Żorżem ujrzą

się ściskali, ani całowali, tylkośmy się

pod koniec życia pisała o Boyu: „był

Wiosną 1912 roku rzeczywiście

Jeśli zatem ich nie założyła, to jed-

na ulicy,

kochali”.

to jeden z najciekawszych mężczyzn

lwowski klimat był dla Boya nadzwy-

nym Pazik mógł zdać się chłopcem

(…)

jakich znałam. Urzeczona byłam jego

czajny. „Widzę go czasem [w lwow-

bez przyrodzenia, inni zaś, nie ule-

Drugi już tydzień pędzę w tym

spokojnym, przekonywającym i głę-

Sztuka i szpongi

skim teatrze] zdyszanego, bo pędził

gając złudzeniom, przez plastyczne

przybytku,

Mrozowska, urodzona pod Kiel-

bokim wglądnięciem w tajne i wsty-

z pociągu, pożerającego wszystkimi

odzienie kontemplowali oryginalną

Gdzie nafta zmienia się

cami, została lwowianką szczęśliwym

dliwe zakamarki ludzkiej natury, które

zmysłami grę Mrozowskiej” – wspo-

płeć aktorki. Pryncypialny Krecho-

w wino szampańskie;

przypadkiem. Po skończeniu pensji

ten Mędrzec przewietrzał”.

minał tamte miesiące Wasylewski.

wiecki ogłosił to haniebnym gwałtem

Literat biedny przywykam do zbytku,

w Krakowie, zamieszkała w Warsza-

Ludzka natura dla żadnego z nich

Chodziło o Jadwigę Mrozowską,

nie była terra incognita. Boy miał 38

na teatralnym rzemiośle. Mrozowska

Dzieląc bratersko te igraszki pańskie.

wie. Tam apetyczną aspirantkę sztuki

popularną wówczas aktorkę, jedną

po latach dodała, że „to nie o te maj-

odkrył Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

lat, Mrozowska o sześć mniej – nie

z najbardziej fascynujących kobiet

tasy chodziło, tylko o syna redaktora

A więc te piękne, jasne lwowskie

Jego osobiste awanse podobno od-

był to bynajmniej młodzieńczy zwią-

epoki, wszechstronnie utalentowaną

gazety, który się podobno we mnie

noce,

rzuciła, ale poeta uznał, że warto ją

zek. W „Madrygale spod ciemnej

i – nie tylko dla Boya – obłędnie pocią-

zadurzył, a przezorny tatuś, sam

Zbyt krótkie w życiu, niech ożyją

polecić Tadeuszowi Pawlikowskiemu,

gwiazdy” Boy pisze bez ogródek:

gającą. Emploi miała ogromne, choć

rozmiłowany w młodziutkiej subretce,

w pieśni,

świeżo powołanemu dyrektorowi Te-

mówiono, że Melpomena powołała ją

chciał się mnie pozbyć ze Lwowa”.

Niech czar ich wdziękiem rymów

atru Miejskiego we Lwowie, który do-

Chciałbym przy pani Jadziuchnie

nade wszystko do „kreacji moderni-

Jakkolwiek było, aktorka w czerw-

zamigoce,

piero co skończono budować. Był rok

Być takim skromnym amantem,

stycznego erotyzmu”. W takich rolach

cu 1902 roku, po dwóch sezonach, w

W słów szumie niech się bodaj

1900, Jadwiga miała dwadzieścia lat.

Co go się puszcza przez kuchnię,

olśniewała psychologiczną siłą, wy-

których zagrała ponad 30 ról, wyje-

ucieleśni

Pawlikowski przyjechał do Warszawy

Zanim się puści go kantem…

rafinowaną zmysłowością, a nawet

chała do Krakowa. „Scena lwowska

I niech na chwałę brzmi

i wysłuchawszy jak recytuje „Na Anioł

otwartym seksualizmem. Nie unikała

odczuła tę stratę bardzo dotkliwie –

owej świątyni,

Pański…” powiedział: „wprawdzie

Tak się widział w wierszu. A jaki

skrajności, z łatwością przemykała

pisał Karol Adwentowicz – gdyż był to

W której się takie dobre rzeczy czyni.

nie umie pani mówić wiersza, ale

był wówczas ów kandydat na skrom-

„od anielstwa do perwersji”, jak pisał

szczery talent, postać reprezentacyj-

angażuję panią”. Opuściła Warsza-

nego amanta, już dojrzały, lecz do-

Wilhelm Fallek. Wedle Antoniego

na i nieprzeciętna inteligencja”.

Kreślił te strofy ze szczerą sym-

wę, która, jak stwierdziła, wydawała

piero u progu swojej wielkiej kariery?

Balickiego poruszała się swobodnie

W Krakowie, do którego wkrót-

patią, która nie przeminęła wraz z

jej się parweniuszowska i jesienią

Interesująco scharakteryzowała go

„od najtkliwszego uniesienia do bru-

ce, opuściwszy Lwów, przybył także

lwowskimi nocami. Jeszcze w 1907

mieszkała już w skromnej stancji na

sama Mrozowska: „Gościnny, miły

talnego i wyuzdanego cynizmu”, zaś

Pawlikowski, Mrozowska ugrunto-

roku, pisząc w jednej z szopek o pol-

Łyczakowskiej.

i rozmowny w swoim domu, unikał

Adam Zagórski powiadał, że „mo-

wała swoją pozycję. Później wyje-

skich stolicach, powiadał o Lwowie,

Zadebiutowała 4 października

starannie tak zwanych spotkań to-

ment etyczny jest przeżyciom tych

chała do Warszawy. Na stałe nie

że to „beniaminek wszystkich pol-

1900 roku rolą Muszki w utworze,

warzyskich, a gdy już przyszło mu

bohaterek zazwyczaj obcy”. Była

związała się już z żadną sceną –

skich serc”. Po latach zaś, już jako

który Jan Kasprowicz napisał spe-

koniecznie znaleźć się w gronie osób

ówczesną gwiazdą i jako „Gwiazdę”

występowała gościnnie w przeróż-

słynny warszawiak, wspominając

cjalnie na tę okazję: „Baśń nocy świę-

nie mających nic wspólnego z jego