26

Ściśle tajne

16­29 sierpnia 2013 nr 15 (187) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Prawda odkryta po 55 latach

Krótko po pólnocy 19 listopada 1952 roku spokojnie śpiących mieszkańców Bydgosz-

czy obudzil potężny wybuch. Z okien wypadaly szyby, w kredensach tlukly się serwisy,

spadaly obrazy ze ścian. Prawdę, co się wtedy stalo, dowiedzieli się dopiero po... 55

latach.

nim zająl się produkcją trotylu, pra-

KRzYSzToF SzYMaŃSKi

cowal... jako piekarz w Toruńskiej

opracowanie

Fabryce Pierników.

Fabryka Chemiczna nr 9 w Lę-

gnowie pod Bydgoszczy byla tajnym

Nie obylo się bez winnych

zakladem zbrojeniowym. Pierwszą

Kilka miesięcy później na terenie

fabrykę materialów wybuchowych

Wytwórni Chemicznej nr 9 odbyl się

w Bydgoszczy wybudowali Niemcy.

pokazowy proces. Prowadzony byl

Jesienią 1939 r. rozpoczęto prace na

przez Sąd Wojskowy. Publiczność

23 km kw. Do budowy DAG-Fabrik

stanowili wybrani i wyznaczeni czlon-

Bromberg okupanci spędzili ponad

kowie partii. Oskarżeni zostali mistrz

40 tys. ludzi. Zaklad funkcjonowal

zmianowy, kierownik personalny,

calą okupację i produkowano tam

naczelny inżynier i dyrektor zakladu.

m.in. mieszaninę wybuchową, której

Dolączono do nich naczelnego inży-

skladnikiem byl trotyl.

niera i dyrektora naczelnego zjedno-

Po wyzwoleniu sowieci wyszabro-

czenia z Warszawy. ­ Początkowo

wali fabrykę prawie do cna. Jednak

próbowano udowodnić, że byl to sa-

przygotowania do III wojny światowej

botaż, ale się nie udalo ­ wspomina

utrzymaly ją przy życiu. Polskie wla-

Gruszka. ­ Nikomu nie zależalo na

dze odbudowaly zaklad, glówną pro-

ustaleniu przyczyn. Powolani biegli

Krajobraz jak po bombardowaniu

dukcją którego byly heksogen, pentryt

opowiadali o innych wypadkach w

i trotyl. Tego ostatniego produkowano

przedwojennych fabrykach gdzieś

przed wybuchem widzial na ścia-

rażonych robotników automatycznie

najwięcej. Zapotrzebowanie bylo tak

w Saksonii. Rozprawa zakończy-

Krajobraz jak po bombar-

nie w budynku księgowości wyryty

zatrzymal mieszadlo. Mial nadzieję,

ogromne, że w listopadzie 1952 roku

la się już po trzech dniach. Biegli

dowaniu

napis ,,2000 obiekt wyleci w powie-

że to zdusi plomień ­ rzeczywiście

uruchomiono drugą linię. Nazwano ją

­ Do fabryki wpuszczono nas

ostatecznie wskazali na problem z

trze". Ktoś inny mówil, że to pewnie

ogień zgasl. Moment wydawalo się,

­ obiekt 2000. Linia skladala się się

dopiero po trzech dniach ­ opowiada

rurkami chlodzenia, jako najbardziej

samolot zrzucil bombę.

że skończy się na strachu, jak zwykle.

z kilku budynków otoczonych wysoki-

Zbigniew Gruszka, który cale życie

prawdopodobną przyczynę eksplozji.

Szybko jednak zarzucono taką

Ale w zatrzymanym nitratorze zaczę-

mi ziemnymi walami. Końcowy etap

przepracowal w Lęgnowie, a obec-

Wedlug nich moglo dojść do przecie-

linię śledztwa. Stwierdzenia bieglych

la gwaltownie wzrastać temperatura.

produkcji znajdowal się w budynku

nie amatorsko bada kulisy wypadku.

ku wody do nitratora. Sąd podtrzymal

oraz analiza dokumentów z Wytwórni

Po kilku chwilach ciekly trotyl zapalil

nr 186. Dzialaly tam trzy reaktory. W

­ Poszliśmy na miejsce wybuchu.

to zdanie, zaznaczyl jednak, że przy-

Chemicznej nr 9 w Lęgnowie wyraźnie

się ponownie. Tym razem ogień byl

każdym z nich sześć ton mieszaniny

W miejscu czterokondygnacyjnego

czyną moglo być także dostanie się

wskazywaly na inne przyczyny eks-

większy. Ludzie rzucili się do uciecz-

kwasów i wstępnie znitrowanego tolu-

budynku nr186 ziala dziura w ziemi.

do aparatu obcego ciala (np. jakiegoś

plozji. Okazalo się, że tak naprawdę

ki. Ktoś zdążyl nacisnąć dzwonek po-

enu, niemal gotowy plynny trotyl. Byl

Wal ziemny, który go otaczal, zniknąl.

urwanego elementu), nie można rów-

zbudowana kilka miesięcy wcześniej

wiadamiający straż pożarną.

to etap, na którym material byl szcze-

Spora część budynków zmienila się

nież wykluczyć, ,,że wybuch byl dzie-

druga linia produkcyjna trotylu miala

Jak ustalono później, w reakto-

gólnie wrażliwy oraz niebezpieczny.

w pozbawione ścian szkielety. Ka-

lem dywersji" ­ czytamy w wyroku.

tyle usterek, że nie powinna dzialać.

rach w momencie eksplozji znajdo-

Nocna zmiana w tym obiekcie

walki betonu z prętami zbrojeniowy-

Wydano wyroki od 9 do 18 mie-

Nie usunięto wszystkich, nie dyspono-

walo się ponad 85 ton materialów

przypadla dwudziestodwuletniemu

mi leżaly porozrzucane w promieniu

sięcy pozbawienia wolności. Tyle, że

wano wykwalifikowaną kadrą, a nawet

wybuchowych: 41,8 tony gotowego

Wladyslawowi Walichniewiczowi, któ-

kilkuset metrów. Lecąc, pościnaly

do więzienia trafili jedynie mistrz oraz

odpowiednią dokumentacją technicz-

trotylu (TNT), 19,3 tony di-nitro-tolu-

ry pracowal na stanowisku ucznia

drzewa. Zostal tylko las kikutów. Nie

kierownik personalny. Reszta odby-

ną, a także instrukcjami dzialania.

enu (DNT) oraz 24 tony niedonitro-

aparatowego. Zaraz po pólnocy po-

mogliśmy w to uwierzyć. Każdy wie-

wala karę w areszcie domowym.

Nowa linia byla niesprawna. Pra-

wanego trotylu (3/4 TNT). Po budyn-

szedl do kolegi, który mial zegarek,

dzial, że produkujemy material wybu-

cownicy wciąż zglaszali usterkę w

ku nr 186 pozostal lej o wymiarach

by zapytać o godzinę. ­ Nie zdąży-

chowy, ale nie mieliśmy pojęcia, jaką

Prawda jednak wyplynęla

jednym z reaktorów. Coś w nim sta-

60 na 80 m i glębokości sześciu

lem jednak dojść, ponieważ w tym

ma silę ­ wspominal Gruszka.

Dopiero w latach 70. o wypadku

le stukalo. Kilka razy go opróżniano,

metrów. Wypelnil się szybko wodą

momencie na bazie drugiej z nitratora

Eksplozja byla tak potężna, że

na fabryce wspomnialo Radio Wolna

sprawdzano mieszadlo i wężownice

wyplywającą z instalacji slużącej do

B zostala odrzucona aluminiowa po-

na osiedlu Kapuściska, oddalonym

Europa. Nie znano jednak żadnych

chlodzące masę, z której powstawal

chlodzenia. Uszkodzonych zostalo

krywa wlazu i z otworu tego wybuchl

o cztery kilometry, powypadaly z

szczególów, bo sprawa byla wciąż

trotyl. Wszystko jednak bylo sprawne.

kilkadziesiąt budynków na terenie

slup ognia o kolorze czerwono-biala-

okien szyby, pospadaly ze ścian

tajna. Zbigniew Gruszka przez lata

W końcu inżynierowie uznali, że jest

zakladu. Strażacy i funkcjonariu-

wym. Trwalo to może jakieś 10 se-

obrazy, poprzewracaly się meble.

szukal dokumentów związanych

to niegroźne i można kontynuować

sze UB odnaleźli 15 cial, z których

kund, a później ogień zgasl. I wtedy

Lącznie straty wyceniono na 23 mln

z katastrofą. Udalo mu się zebrać

jego eksploatację. Reaktor jednak

dwóch nie dalo się zidentyfikować.

dopiero uprzytomnilem sobie niebez-

zl. Ludzie nie mieli pojęcia, co się

wspomnienia uczestników tamtych

mial jeszcze jedną wadę ­ podczas

­ Wątpię, aby byla to pelna lista

pieczeństwo i pobieglem na dwór ­

stalo. Obawiali się zadawać pytania,

wydarzeń. Dopiero po sierpniu 1981

jego pracy wytwarzaly się ogromne

tych, którzy zginęli ­ mówi Zbigniew

opowiadal kilkanaście godzin później

a prasa milczala. W prasie, poza ofi-

roku o sprawie można bylo publicz-

ilości gazów. Czasami doprowadza-

Gruszka. ­ W fabryce pracowalo

funkcjonariuszom UB. Odbiegl kil-

cjalnymi nekrologami części zmar-

nie mówić. Przy placu, na którym

lo to do samozaplonu. Kilkumetrowy

sporo osób, które nie mialy rodzin.

kadziesiąt metrów i zatrzymal się w

lych, nie bylo na ten temat żadnych

zbierala się zaloga Zakladów Che-

pióropusz ognia strzelal wtedy w górę,

O nie nikt się nie upominal. Wla-

grupie innych pracowników. Z trwogą

informacji. Akta zdarzenia utajniono,

micznych, postawiono krzyż oraz

zrywając ciężkie stalowe pokrywy. Na

dzom bylo na rękę, aby nie wyjaśnić

obserwowali buchającą się coraz

a pracownikom zakladów zabronio-

tablicę z nazwiskami osób, które

szczęście plomień każdorazowo wy-

tego do końca. Poszukiwania ofiar

większą jasność z budynku 186.

no o tym rozmawiać. Eksplozja za-

zginęly w tej eksplozji. Dopiero w

gasal sam. Kończylo się na strachu.

prowadzil Urząd Bezpieczeństwa.

Cztery minuty później nowocze-

częla więc obrastać legendą wśród

2005 roku Marian Szczudlo, ostat-

Na dwa tygodnie przed eksplo-

Listę z nazwiskami utajniono. Na

sny wóz strażacki Bedford podjechal

mieszkańców Bydgoszczy.

ni żyjący strażak zakladu, ciężko

zją w budynku nr 186 dokonano

nocnej zmianie przy trinitracji na II

do walu otaczającego budynek 186.

ranny podczas wybuchu, otrzymal

przeglądu systemu chlodzenia reak-

linii pracowaly 42 osoby, z czego

Bylo jasne, co się dzieje ­ plonący

Srebrny Krzyż Zaslugi. W ostatnich

Co bylo przyczyną?

torów. Stwierdzono przy tym, że w 6

tylko 16 zostalo wcześniej prze-

gaz wypelnil caly budynek. Gdy stra-

W kilka godzin po eksplozji

latach okazalo się, że w bydgoskim

na 16 rurach chlodnicy przedostaje

szkolonych i poddanych egzamino-

żacy wyskoczyli z wozu, nastąpila

rozpoczęto przesluchania świad-

oddziale Instytutu Pamięci Narodo-

się woda. Uszkodzone rurki wy-

wi. Pozostali zostali skierowani do

eksplozja. Trzech z nich, wysiadają-

ków przez oficerów Urzędu Bez-

wej jest kilkaset stron dokumentów

montowano, ale w ich miejsce nie

pracy bez uprzedniego przeszko-

cych od strony budynku, zginęlo na-

pieczeństwa Publicznego. Szukano

i kilkanaście fotografii. Na ich pod-

zainstalowano nowych... nie bylo w

lenia. Kierownikiem zmiany byl 22-

tychmiast. Pięciu zasloniętych przez

dowodów na potwierdzających, że

stawie Gruszka wydal książkę ,,Sa-

magazynach zapasowych.

latek bez żadnego wyksztalcenia

wóz, bylo w stanie krytycznym, ale

byl to akt sabotażu. Przed kilku laty

botaż lub awaria".

technicznego. Obowiązki starszego

przeżyli. Potężną fala uderzeniowa

w fabryce znaleziono już ,,sabotaży-

­ Mialem wtedy kilka spotkań z

aparatowego pelnil czlowiek, któ-

zmiotla wszystko, co znalazlo się na

stów" w postaci kadry kierowniczej.

mieszkańcami Bydgoszczy, przyszlo

Wielkie Bum!

Parę minut po godz. 24 aparatowi

ry ukończyl jedynie 4 klasy szkoly

jej drodze. Natychmiast w okolicy zro-

Na karę śmierci na pokazowym

okolo siedemdziesięciu ludzi, którzy

uslyszeli znów stukanie w reaktorze

podstawowej. O rok dlużej w szkole

bilo się ciemno. Stanęly pozbawione

procesie skazano dyrektora zakladu

pamiętali to wydarzenie ­ wspomina

B. Dwa pozostale pracowaly bez za-

uczyl się aparatowy, który mając

prądu urządzenia w reszcie zakladu,

Eugeniusza Smolińskiego. W 1949

Zbigniew Gruszka. ­ Przez 55 lat

rzutu. Chwilę później pokrywy reakto-

wówczas 29 lat zajmowal się szko-

zgasly światla w okolicznych domach

roku wyrok wykonano. Hipotezę dy-

czekali, aby ktoś im wyjaśnil, co się

rów poderwaly się, a niebieskawy plo-

leniem mlodszych kolegów. Drugim

osiedla,w których mieszkala więk-

wersji mogly potwierdzać zeznania

wtedy stalo w Wytwórni Chemicznej

mień wystrzelil w górę. Jeden z prze-

aparatowym byl 30-latek, który za-

szość pracowników fabryki.

niektórych świadków ­ ktoś dwa dni

w Lęgnowie.