22

Kurier kulturalny

29 października–14 listopada 2013 nr 20 (192) * Kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

O słowiku ukraińskim”–

Józefie Bohdanie Zaleskim

Józef Bohdan Zaleski stworzył w ramach „szkoły ukraińskiej” wyrazistą wizję Ukrainy w swoich lirykach.

Wprowadził do wierszy folklor ukraiński, swoisty koloryt lokalny tamtych terenów, tworząc romantyczną wizję

kozacko­baśniowego świata. Ukraińska była w jego utworach zarówno tematyka, jak i forma poetycka,

naśladująca ukraińską poezję ludową. Cechą rozpoznawczą twórczości Zaleskiego były utwory będące

parafrazami ukraińskich pieśni ludowych. W swoich stylizacjach oddawał Zaleski specyficzny nastrój oraz

rytmikę ukraińskiej poezji ludowej. Charakter poezji tego wczesnego romantyka czerpie z tradycji sentymen-

talizmu, łącząc ją z umiejętną kreacją świata ukraińskiego folkloru. Powodem ogromnej popularności liryków

Zaleskiego był przede wszystkim autentyzm bijący z jego utworów zarówno w warstwie treści, jak i formy.

Jego twórczość, tak popularna w dobie romantyzmu, popadła w zapomnienie niedługo po śmierci poety.

mantycznej fascynacji Ukrainą, któ-

W 1830 roku Józef Bohdan Za-

IWOnA BORUSZKOWSKA

ra dała początek ukraińskiej szkole

leski uczestniczył w Powstaniu Listo-

Józef Bohdan Zaleski urodził się

poetów. Reprezentował odmienny

padowym, walczył m.in. w bitwach

14 lutego 1802 roku we wsi Bohatyr-

od Malczewskiego i Goszczyńskie-

pod Dobrem, Grochowem i Socha-

ka na ziemi kijowskiej. Był najmłod-

go sposób widzenia i opisywania

czewem. Za swoje bohaterstwo

szym z trzynaściorga rodzeństwa.

Ukrainy. Przez oryginalny dobór

został odznaczony krzyżem Virtutti

Ojcem jego był niezamożny szlachcic

i realizację motywów zaczerpnię-

Militari. Po upadku powstania udał

Wawrzyniec Zaleski, matka, Maria,

tych z folkloru ukraińskiego poeta

się do Galicji, przebywał we Lwowie

zmarła niedługo po urodzeniu poety.

stworzył własną wizję Ukrainy. Ta

i Krakowie, zwiedził także Tatry, a

Jako mały chłopiec został oddany

odmienność tonu została zauważo-

następnie udał się do Francji, gdzie

na wychowanie do dalszej rodziny.

na już przez romantycznego kryty-

przyszło mu spędzić resztę życia w

Biografowie, pisząc o młodzieńczych

ka i współtwórcę szkoły ukraińskiej

tęsknocie za rodzimą ziemią.

latach przyszłego piewcy Ukrainy,

Michała Grabowskiego, który tak

Na emigracji Zaleski stał się poetą

przywołują dwa wydarzenia – fakt, iż

pisał o różnych realizacjach ukra-

chętnie czytanym i entuzjastycznie

ińskości u polskich poetów: „trzej

wychowaniem małego Bohdana za-

przyjętym przez krytykę. Badaczka

nasi ukraińscy poeci, trzy zupełnie

jęła się kobieta z ludu, Ukrainka oraz

życia literackiego Wielkiej Emigracji,

inne malowali Ukrainy: Goszczyński

to, że jako kilkuletni chłopiec prze-

Maria Straszewska, tak opisuje sto-

Ukrainę hajdamacką, Zaleski Ukra-

bywał u znachora Zuja w jednej z

sunek polskich twórców znajdujących

inę kozacką, Malczewski Ukrainę

się we Francji do Zaleskiego: „Do

naddnieprzańskich wsi. Wydarzenia

polską, szlachecką”. Sentymental-

utrwalenia wysokiego sądu o poezji i

te pozwoliły Zaleskiemu poznać do-

możliwościach twórczych Zaleskiego

kładnie życie ukraińskiego ludu, jego

na wizja wyidealizowanej krainy lat

niemało przyczynił się swym autory-

obyczaje i ustną twórczość, zżyć się

dziecinnych, elegijny ton opisów

tetem Mickiewicz. Sekundował mu

z przyrodą ukraińskiej ziemi. To zbli-

przeszłości rycersko­kozackiej oraz

w tym Witwicki. Ukłon poecie złożył

żenie z kulturą ludu znad Dniepru

poetyckie parafrazy ukraińskiej po-

także i Czajkowski w swej francuskiej

wyraźnie zaznaczyło się w tematyce

ezji ludowej były charakterystyczne

rozprawce o wpływie Kozaków na li-

późniejszych utworów oraz w nostal-

dla twórczości autora „Czajek”. W

teraturę i sztukę Północy i Wschodu

gicznym tonie emigracyjnej twórczo-

swoich licznych dumkach, szum-

jako temu, który w rapsodach, „Ru-

ści, wpłynęło na wyobraźnię młodego

kach i wiośniankach, opisywał kreso-

Józef Bohdan Zaleski

wych bohaterów – Kozaków („Dum-

sałkach” i dumkach lotem orła wzniósł

poety i pobudziło ją do stworzenia

nacki, Stefan Witwicki i Fryderyk

ka Mazepy”), ukraiński folklor („Ru-

dych (żaden z nich nie miał wówczas

się w krainę wyobraźni i wiernie oddał

poetyckiej wizji baśniowej ziemi.

Chopin. Poznał poeta także Antonie-

sałki”) oraz malowniczą przyrodę

lat dwudziestu) poetów z kresów

podania i pieśni ludu ukraińskiego.

Jako dziesięcioletniego chłop-

go Malczewskiego. Przez następną

ukraińskich. W tym czasie Wołyń,

Cenił Zaleskiego krąg Towarzystwa

ca oddano Bohdana Zaleskiego do

tych ziem. Przy czym opiewając

dekadę tworzył liczne dumki. W tym

Podole i Ukraina ciążyły bardziej

Literackiego”.

szkoły bazylianów w Humaniu, gdzie

dzieje Kozaczyzny, pomijał drażliwe

czasie Zaleski przebywał na prowin-

ku Warszawie niż ku Wilnu. (…) W

zaprzyjaźnił się z Sewerynem Gosz-

momenty polsko­ukraińskiej historii,

Przebywając na obczyźnie za-

cji i pracował jako guwerner. Pierw-

roku 1820 zjawiła się zatem w War-

czyńskim oraz Michałem Grabow-

idealizując Kozaków i kreując ich na

przyjaźnił się autor „Rusałek” z Ada-

sze jego utwory wydrukowane pod-

szawie humańska grupa poetycka

skim. Wspólnie założyli oni grupę lite-

„kresowych rycerzy”. Utworem cał-

mem Mickiewiczem. Poeta poświęcił

czas pobytu w stolicy w „Pamiętniku

Za­Go­Gra, tj. Józef Bohdan Zaleski,

racką o nazwie Za­Go­Gra, wydawali

kowicie poświęconym kozaczyźnie

Zaleskiemu kilka ustępów w swoich

Warszawskim” to: Lubor, Ludmiła,

są „Czajki” (1830).

Seweryn Goszczyński i Michał Gra-

także pismo pod tytułem „Ćwiczenia

wykładach paryskich, określając Za-

Nieszczęśliwa rodzina, Arab u mogiły

bowski, przywożąc ze sobą bagaż

Umysłowe”. Przyszli twórcy romanty-

Wśród przedpowstaniowych ut­

leskiego i Goszczyńskiego „najsław-

konia. Wiersze ogłaszane wówczas

rodzimych, ukraińskich tradycji hi-

zmu polskiego wspólnie dyskutowali

worów Zaleskiego możemy wyróż-

niejszymi pisarzami epoki”, na wyrost

w warszawskich czasopismach zna-

storycznych i folklorystycznych. (…)

o literaturze, czytali wileńskie oraz

nić przede wszystkim dumy o tema-

określał także Zaleskiego „najwięk-

lazły rozgłos i uznanie w środowisku

Pobyt tych „Ukraińców” w Warszawie

warszawskie czasopisma literackie,

tyce historycznej, wiersze miłosne i

szym z poetów słowiańskich”. O

młodych romantyków. Z tych licznych

był stosunkowo krótki, (…) miał jed-

pisali pierwsze utwory.

poemacie Zaleskiego „Duch od ste-

refleksyjne oraz poemat z wątkami

przychylnych określeń najbardziej

nak ogromne znaczenie dla rozwoju

W roku 1819 nastąpił debiut lite-

pu”, mówił poeta­profesor, iż „okaże,

zaczerpniętymi z ludowej fantasty-

trafne jest określenie poezji Zaleskie-

literatury narodowej, którą poeci hu-

racki Zaleskiego, w „Dzienniku Wileń-

ki – „Rusałki”. Niemalże wszystkie

jak głębokie uczucie sztuki panuje u

skim” ukazała się „Duma o Wacławie”

go jako niezwykle lirycznej i emocjo-

mańscy wzbogacili o nową wartość

napisane w tym czasie utwory Za-

ludów słowiańskich”. Podkreśla tak-

nalnej.

szeroko pojmowanego ukrainizmu,

i dwa przekłady ód Horacego („Do

leskiego poruszały tematykę ukra-

że stałe nawiązania do Ukrainy w

Zaleski należał do pierwszej

traktowanego wówczas jako prowin-

Pirr” i „Do Wezery”) oraz jeden prze-

ińską, były to obrazy z polsko­ukra-

utworze Zaleskiego oraz tłumaczy

cjonalizm polski. (S. Makowski, Na-

generacji romantyków polskich. W

kład Schillera. Niedługo po tym zda-

ińskiej historii lub motywy z ukraiń-

postawę poetycką autora poematu –

rodziny romantyzmu w Warszawie,

młodzieńczej twórczości poety od-

rzeniu, w roku 1820, wyjechał Zaleski

skiego folkloru. Cała przedpowsta-

„trzeba być tajemnymi węzły zespo-

znaczało się przede wszystkim to,

Warszawa 1997, s. 186­188.)

wraz z Goszczyńskim i Grabowskim

niowa twórczość ukraińskiego lirnika

lonym z ziemią, którą kiedyś ma się

co było jego sercu szczególnie bli-

Badacz zwrócił tu uwagę na

do Warszawy, gdzie kontynuował

została przychylnie przyjęta przez

opiewać; opiewać zaś znaczy nie co

skie – rodzinna ziemia, jej obyczaje,

swoistość wczesnego romantyzmu

pracę literacką i uczestniczył w spo-

ówczesnych czytelników i krytyków

innego, jak objawić myśl bożą spo-

historia, kultura. Centralne miejsce

w Warszawie i rolę w jego kształtowa-

tkaniach Związku Wolnych Polaków.

literackich. Badacze podkreślają

czywającą na tej ziemi i narodzie, do

w jego wczesnych lirykach zajęła te-

niu, jak przypadła m.in. Zaleskiemu.

Stanisław Makowski tak przedstawił

nawet, iż w momencie wybuchu

którego poeta należy”. Zaleskiemu

matyka ukraińska. Stał się on piew-

W stolicy zetknął się Zaleski z Kazi-

napływ młodych poetów z kresów do

powstania listopadowego był jedną

udało się stworzyć poetycki odpo-

cą Ukrainy, wprowadził do literatury

mierzem Brodzińskim, zafascynował

stolicy:

z ważniejszych postaci ówczesnego

wiednik tego, czym była dla niego

polskiej ukraiński pejzaż, historię,

się jego programem poetyckim, pró-

Do ulegających romantycznym

życia literackiego Warszawy. A opi-

mityczna Ukraina.

folklor. Wraz z Antonim Malczew-

bował go realizować w swojej poezji.

wpływom starszych i młodszych li-

nia jednego z najlepszych roman-

W Paryżu pracował Zaleski w

skim i Sewerynem Goszczyńskim

Do grona przyjaciół poety z tego

teratów oraz krytyków warszawskich

tycznych poetów utrzymała się dość

redakcji „Pielgrzyma Polskiego”,

był uczestnikiem pierwszej fali ro-

czasu należą także Maurycy Moch-

dołączyła w 1820 r. nowa grupa mło-

długo, również na emigracji.

działał w różnych organizacjach emi-