18

kurier kulturalny

15–28 listopada 2013 nr 21 (193) * kurier Galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

GALICJA – utracony raj Józefa Rotha

W przyszłym roku przypada sto dwudziesta rocznica urodzin Józefa Rotha, austriackiego pisarza żydowskiego pocho-

dzenia, jednego z najpłodniejszych humanistycznych twórców XX wieku. Urodził się w Galicji, w żydowskiej rodzinie jako

Mojżesz Józef Roth dnia 2 września 1894 roku. Druga pewna informacja to imię i nazwisko jego matki – Maria Roch

z domu Grübel.

Moja dawna ojczyzna,

Budzę się z marzeń – pełen elfów

z Wittlinem zgłosił się na ochotnika

monarchia, była wielkim domem

i wróżek

do armii. Dla obu udział w wojnie

Z mnóstwem drzwi i pokoi

Zimny oddech życia obejmuje mnie.

był wielkim przeżyciem. Pokazali ją

dla różnych ludzi.

W walce znów nadstawiam swą

w swoich utworach oczami prostego

Mój dom podzielono,

pierś

żołnierza – Roth w „Marszu Radetzy-

pokrojono, zniszczono.

I pełen hartu przeciw burzy

ego”, a Wittlin w „Soli ziemi”. Po krót-

Nie mam tam już czego szukać.

śpiewam bitewną pieśń.

kiej służbie w 21 batalionie strzelców

Jestem przyzwyczajony

Roth został przeniesiony do lwowskiej

mieszkać w domu,

W maju 1913 roku Roth prze-

służby prasowej. Nigdy nie walczył na

a nie w kabinach”.

niósł się do Lwowa i zapisał na uni-

froncie. Nie był też, jak nieraz później

wersytet. Mieszkał w domu swego

opowiadał, austriackim oficerem, a ko-

Józef Roth

wuja Zygmunta Grübela. Lwowskie

niec wojny prawdopodobnie zastał go

„Popiersie cesarza”

studia sprawiły mu jednak duży pro-

we Lwowie. Potem wyjechał do Wied-

blem, bo językiem wykładowym na

nia, gdzie zaczął na poważnie pisać.

ANDRZEJ SZNAJDER

uczelni był polski, natomiast dorasta-

Pierwsze artykuły i reportaże ukazują

W liście do swego wydawcy

jący pisarz widział spełnienie swych

się w wiedeńskim „Der neue Tag”.

oraz przyjaciela Gustawa Kiepen-

literackich ambicji raczej w języku

Przełomowy był dla Rotha rok

heuera napisał o niej później: „Moja

niemieckim. Dlatego zapisał się na

1922. Na początku roku wyjechał do

matka była Żydówką, o mocnej sło-

semestr letni 1914 na uniwersytet

Berlina, gdzie 15 marca poślubił Frie-

wiańskiej budowie. Śpiewała często

wiedeński. Podjął studia filozoficzne

derikę Reichler. W tym samym czasie

Józef Roth

ukraińskie pieśni, gdyż była bardzo

i germanistyczne u profesora Waltera

matka, mieszkająca w polskim już

Lwowa. W czasach Rotha było stacją

uczniem Państwowego Gimnazjum

nieszczęśliwa (a u nas ci, co śpie-

Brechta, który wywarł duży wpływ na

wtedy Lwowie, zachorowała na raka.

końcową kolejowej linii podkarpackiej

im. Następcy Tronu Rudolfa również

wają, są biedni, a nie szczęśliwi,

kształtowanie się przyszłej literackiej

Operowano ją w lwowskim szpitalu i

Lwów-Brody. W powieści Rotha „Ży-

w Brodach. Gimnazjum to powstało

jak w zachodnich krajach. Dlatego

osobowości młodego Rotha. Wkrót-

tam, krótko przed śmiercią, miało miej-

dzi na tułaczce” zawarty jest zwięzły

już w roku 1860, a imię kronprinza

wschodnie pieśni są piękniejsze, a

ce do Wiednia sprowadził matkę i jej

sce jej ostatnie spotkanie z synem.

opis miejscowości – ma ona dwa ko-

otrzymało dwadzieścia trzy lata póź-

ten, kto ma serce i ich posłucha, ten

siostrę. Utrzymywał je z korepetycji i

Przez następne dziesięć lat był

ścioły, synagogę i około czterdziestu

niej. Do roku 1906 językiem wykłado-

jest bliski płaczu”.

pierwszych prób dziennikarskich.

Roth stałym korespondentem „Frank-

małych domów modlitwy. Brody wy-

wym w szkole był niemiecki, podczas

Co do ojca, którego wcale nie

W cesarskiej stolicy poznał Rilke-

furter Zeitung”. Dużo podróżował

dały wielu sławnych ludzi, m.in. Leo

gdy w większości galicyjskich gim-

znał, późniejszy pisarz wiele konfa-

go, Krausa i Wittlina, polskiego pisa-

i pisał. Z początku radykalny krytyk

Herzberga-Fränkela – austriackiego

nazjów używano polskiego, a w nie-

bulował. Raz twierdził, że był rzeko-

rza żydowskiego pochodzenia. Z tym

wszystkiego, co go otacza, stał się w

pisarza i dziennikarza, Markusa Lan-

licznych także ukraińskiego języka.

mo synem polskiego hrabiego, innym

ostatnim serdecznie się zaprzyjaźnił.

latach trzydziestych zdeklarowanym

daua – pisarza i krytyka literatury,

Roth był dobrym uczniem i jedynym

razem nieślubnym potomkiem jakie-

Obaj tak przypadli sobie do gustu, że

konserwatystą i piewcą monarchii.

pisarkę Annę Schapiro-Neurath, czy

Żydem rocznika 1913, który zdał w

goś austriackiego oficera, a kiedy

przyjaźń ich przetrwała długie lata.

Dlatego jako pisarz jest nie do pomy-

matkę Zygmunta Freuda Amalię Na-

Brodach maturę.

indziej zapewniał, że jego ojcem był

Gdy wybuchła wielka wojna pi-

ślenia poza Austrią, tą która odeszła

thansohn, a w Smulnie koło Brodów

Na okres gimnazjalny przypa-

pewien fabrykant z Wiednia produku-

sarz miał do niej nastawienie raczej

bezpowrotnie w 1918 roku.

urodził się polski dramaturg i pisarz

dają jego pierwsze próby literac-

jący amunicję dla cesarskiej armii.

pacyfistyczne, zwłaszcza że został

Dzieciństwo i młodość spędzone

Józef Korzeniowski.

kie – młodzieńcze wiersze. Swe-

Większość  literaturoznawców

uznany za niezdolnego do służby

w Galicji dostarczyły pisarzowi mnó-

Roth opowiadał o swoim rzeko-

mu ukochanemu wujowi, Willemu

uważa jednak, że ojcem pisarza był

wojskowej. Ale jego ukochana Ga-

stwo literackich inspiracji, w których

mo ubogim dzieciństwie i trudnych

Grübelowi, który często przyjeżdżał

Nachem Roth, handlarz zbożem,

licja cierpiała od samego początku

niezwykle malowniczo przedstawił

latach młodzieńczych. Przeczą temu

do Brodów z dalekiej Norymbergii,

pochodzący z ortodoksyjno-chasydz-

wojny. W dwa tygodnie po jej wybu-

specyficzny świat polsko-żydowsko-

kich kręgów galicyjskich Żydów. Ma-

ukraińskich wsi i miasteczek wschod-

rię Grübel poślubił w roku 1882. Józef

niej Galicji z początku XX wieku. Klu-

był ich jedynym dzieckiem.

czową zaś rolę odegrała w tych in-

Niejasne jest również miejsce

spiracjach wieloetniczna atmosfera

urodzin pisarza. Kiedyś powiedział,

rodzinnych Brodów, które pojawiają

że przyszedł na świat na Węgrzech

się m.in. w niedokończonej powieści

w miejscowości Szwaby. Innym ra-

„Nosiwoda Mende”. A wszystko na

zem miały to być Szwaby, mała wio-

historycznym tle schyłku i upadku

ska, ale koło Brodów w Galicji. Mało

monarchii austro-węgierskiej.

znana jest trzecia wersja, chyba jed-

Powieści jego były pisane z me-

nak najtrafniejsza, że dom rodzinny

lancholią, ale w konwencji realizmu

pisarza znajdował się w samych Bro-

psychologicznego. Piękno Galicji

dach, w dzielnicy niedaleko dworca

wyeksponowane jest szczególnie

kolejowego, którą mieszkańcy nazy-

w opowiadaniu „Popiersie cesa-

wali Schwabendorf, gdyż mieszkało

rza”. Miejscem akcji jest Łopatyn

w niej wielu potomków niemieckich

(ukr. Лопатин, niem. Lopatyny), 80

osadników. Tam też żyła wielodziet-

kilometrów na północny wschód od

na rodzina Grübela, żydowskiego

Lwowa. W czasach monarchii było

kupca handlującego suknem.

to miasto gminne znane z cudowne-

Ojciec Rotha popadł w chorobę

go obrazu MB Łopatyńskiej. Boha-

psychiczną, gdy mały Józio miał dwa

terem opowiadania jest stary polski

lata i został umieszczony w zakładzie

hrabia Franciszek Ksawery Morsz-

zamkniętym. Ponieważ obłęd był

tyn, który na koniec historii wypo-

Brody w okresie międzywojennym (widok z lotu ptaka)

wśród Żydów uważany za dopust

wiada znamienne słowa wybrane

jego fotografie z tamtych lat i relacje

chu wtargnęła do Galicji armia rosyj-

pisał w listach, jak wyobrażał sobie

boży, opowiadano później w rodzinie,

przez mnie na motto tego artykułu.

wielu krewnych. Matka, choć zaj-

ska i zajęła Lwów. Rozpoczęły się

przyszłość i często dołączał do nich

że Nachem się powiesił.

Na szczególną uwagę zasługuje

mowała się gospodarstwem swego

masowe wywózki, głównie Żydów,

swe wiersze. Oto jeden z nich, nie-

Rodzina matki nazywała małego

nowela „Barbara”. Jest to właściwie

ojca i wychowywała syna samotnie,

a synagogi bezczeszczono i plądro-

publikowany do tej pory, w tłuma-

Józefa Muniu, zapewne od spoloni-

obraz matki pisarza; historia młodej

to jednak była w stanie zapewnić mu

wano. Gwałty i mordy, szczególnie

czeniu znanej poetki Marii Duszki:

zowanej formy imienia Mojżesz. Mat-

dziewczyny wydanej za mąż bez

normalne mieszczańskie warunki.

ze strony kozaków, były na porząd-

ka była druga co do starszeństwa z

miłości, która rodzi jedynego syna

W domu była służąca, a Józef otrzy-

ku dziennym. Austriackie szacunki z

siedmiorga rodzeństwa. Józef Roth

i poświęca się jego wychowaniu.

Marzenia

Często snuję w myślach bajeczne

mywał lekcje gry na skrzypcach.

tamtego czasu mówią o około 400

znał wszystkich swoich wujów i był

Ciekawe, że utwór powstał cztery lata

marzenia

W roku 1901, mając siedem lat,

tysiącach żydowskich uciekinierów

od nich finansowo zależny, głównie

przed śmiercią Marii Roth, a tytułowa

I jak małe dziecko wierzę w cuda.

zaczął Roth uczęszczać do Szkoły

z Galicji, którzy dotarli na Węgry, do

od Zygmunta w Wiedniu.

Barbara umiera w podobnych warun-

Gdy nagle burza porusza drzewa

Podstawowej im. Barona Hirscha w

Czech i Moraw, a nawet do Wiednia.

Brody to kilkunastotysięczne mia-

kach, jak później matka pisarza.

A ostry jesienny wiatr

Brodach, gdzie uczył się m.in. języka

Zmieniło to nastawienie Rotha

sto w zachodniej Ukrainie, położone

Do pokazania uroków Galicji

Pieśń prawdy niesie przez świat.

polskiego. W latach 1905-1913 był

do wojny. 31 maja 1916 roku razem

nad rzeką Suchowólką niedaleko

służą opisy fikcyjnego miasteczka