27

www.kuriergalicyjski.com * kurier Galicyjski * 15–28 listopada 2013 nr 21 (193)

Humor

Poetyka opisu stepu w literaturze

żydowski

polskiego romantyzmu

Mądry Joel, duma Chełma, otrzy-

mał list. Otwiera kopertę i wyjmuje z

Wśród najbardziej popularnych motywów topograficznych polskiej literatury romantycznej znaj-

niej biały, nie zapisany arkusik pa-

pieru. Ogląda go ze wszystkich stron

dziemy motyw stepu. Przyroda terenów stepowych jest ważnym i charakterystycznym składnikiem

i po dłuższym namyśle orzeka:

obrazu współczesnej Ukrainy. Zdaje się być tym elementem, który stworzył i utrwalił fenomen

- To na pewno od mego starsze-

go brata Dawida. My się gniewamy...

Ukrainy w romantyzmie. Krajobraz stepu wprowadzili do naszej romantycznej literatury Antoni Mal-

***

czewski swoim poematem „Maria” (1825) oraz Adam Mickiewicz cyklem „Sonety krymskie” (1826).

Rabin Zisel przechadza się po

chełmskim rynku i spostrzega, jak

handlarz zalewając się potem, z naj-

stycznych dla stepu, znajdziemy w

Chwile idą wciąż czarniejsze,

historiozofię i pewnego rodzaju auto-

IWONA BORUSZKOWSKA

większym wysiłkiem popycha z tyłu

wierszu „Kwiat paproci”:

Bez powrotu, bez uśmiechu.

biografę. Sen o szczęściu zawsze ko-

wózek pełen warzyw i owoców.

Bursztynowy step bujny, burzanny

Przez ciemne, smutne gościńce

Noc: – powietrze coraz lżejsze,

jarzy się poecie z pamięcią Ukrainy,

- Powiedz no, człowieku, dla-

Śpiewał dumę przecudną do nocy

kurhanów

Nic nie cięży na oddechu.

sen o wolności także:

czego nie ciągniesz go z przodu?

(...)

Niesie go czarny koń dniami i nocą.

Sen, że Polszcza – Ukraina

Puklerz złoty krwią oblany,

- Bo nie jestem koniem!

Step rodzinny, bezdroża, bezbrzeża

Pod ziemią tętna zakopanych

Sen – że jedna – o! jedyna

Miesiąc w stepie wykopany,

***

(...)

dzbanów

Zawieszony na niebiosach,

Step ukraiński pojawia się w po-

Dwaj chełmianie wybrali się na

W koralowe, żółte, sine pasy,

Z prochem rycerzy –

Rósł po złotych w górę włosach

ezjach tego przedstawiciela szkoły

spacer za miasto. Nagle niebo, do-

Koralowy pas, same bodziaki.

na niebie łopocą

I niósł w górę krwawe farby,

ukraińskiej wyjątkowo często. Przy-

tychczas pogodne, pokryło się chmu-

Kruki jak stada posępnych

Poeta kreuje obraz stepu przez

I niósł w górę wielkie skarby

kładem może być wiersz, w całości

rami i zaczął lać deszcz. Ponieważ

szatanów;

liczne epitety oddające jego koloryt.

Z pozaświecia; – i w purpurę

niemalże poświęcony temu wycinko-

jeden ze spacerowiczów trzymał pod

Poezja romantyczna rozsławiła pięk-

Ubrał chmurę, – i wszedł w chmurę.

J. Słowacki, Beniowski, p. V

wi przestrzeni, tak charakterystycz-

pachą parasol, drugi ofuknął go:

- Czemu nie otwierasz paraso-

ne i niespotykane gdzie indziej twory

Brylantowe blasku morze

nemu dla Ukrainy:

la?!

Szumią trawy i burzany,

ukraińskiej natury, jej bujną roślin-

Spoza chmurwisk się wylewa,

Step to teren przesycony polską

- To się na nic nie zda. Mój para-

O! zielono skroś, o! sino,

ność. Jest też step dla Zaleskiego

I zielone stepu łoże

historią, a także ziemia rodzinna

sol to dziura na dziurze!

Jako fale wciąż kurhany,

ukraińskim cmentarzem, ziemią na-

Wonnym światłem się nakrywa.

wielu pisarzy i poetów. Mickiewicz

- Więc dlaczego go nosisz?

Step – a step – a rozbujany,

piętnowaną tragizmem, naznaczoną

Jak z trupiego szpiku świece,

porównał bujną stepową roślinność

- Nie jestem prorokiem – czy

Morze twoje, Ukraino!

śmiercią:

Gwiazdy płoną, ziemię głuszą

do oceanu, przedstawił czytelnikowi

mogłem przewidzieć, że z pogodne-

„Witaj – wielki mogilniku,

Kędy wzdłuż i wszerz za Turkiem,

Krągłe rosy z chmur się kruszą,

step pełen życia, step, w którego

go nieba lunie nagle deszcz?

Krwią praojców naszych żyzny!”

Koń i Kozak, chodzim nurkiem!

I ściskają na ziół lice.

zieloności można brodzić. Swoistą

***

Przez fakt, iż stepowa ziemia

Krzyż cerkiewny żegna

filozofię stepu stworzyła szkoła ukra-

Wiersz powstał w 1839 roku; po

Pan Pollak wyjechał na kura-

jest mogiłą przodków, nabiera ona

Ciągnie orszak chmur ponury

ińska w polskiej poezji romantycznej.

dłuższej przerwie powraca w nim po-

cję do uzdrowiska Nauheim. W tym

znaczenia metaforycznego, przestaje

Ponad stepem, ponad siołem,

Poetyckie kreacje przestrzeni rów-

eta do tematyki ukraińskiej, stosując

czasie zmarła jego siostra. Pani

być zwykłą ziemią. Jest szczególnym

Osypany skroś popiołem.

ninnej pokrytej bujną roślinnością

popularne porównanie bujnej roślin-

Róża winna zawiadomić małżonka

cmentarzem, usianym mogiłami w

A na końcu chmura biała

znajdziemy u Malczewskiego, Gosz-

ności stepowej do obrazu morza.

o nieszczęściu. Upominają ją jednak,

Motyw stepu – morza znajdzie-

postaci kurhanów. Opisując Ukrainę

Na step wbiegła, – podumała;

czyńskiego, Zaleskiego. Metafizyka

aby uczyniła to w sposób bardzo

Michał Grabowski, podkreśla, iż na

Nad kurhanem jęła pływać,

i egzystencjalne myślenie o stepie

my również u Olizarowskiego (T. A.

ostrożny, bo mąż choruje na serce.

terenie stepu znajduje się wiele mogił.

Znów Kozaka w przegon wzywać.

wniknęło głęboko w poezję. Poemat

Olizarowski „Zawerucha. Bruno”):

Wysyła przeto do Nauheim depeszę:

W step – hop! Dalej przez traw

Zaleski akcentuje ten element pejza-

Malczewskiego stworzył niezwykle

Badacze podkreślają, iż poetyc-

„Adela lekko zachorowała. Pogrzeb

morze,

żu stepowego, jakim są kurhany, mo-

sugestywną filozofię stepu. W „Marii”

ki pejzaż stepu to obraz, który łączy

w czwartek”.

Kopytami wpław!

giły, nazywając Ukrainę wielkim mo-

step jest przestrzenią pełną złowiesz-

romantyczne zainteresowania Orien-

***

gilnikiem. Nawiązuje w ten sposób do

czej ciszy, ziemią kurhanów i mogił,

Ogrom traw przywołuje skoja-

tem, a także zwrot ku duchowości

Motke Chabad znalazł się w ob-

jednego z obrazów ziem ukraińskich,

bezkresną i bezludną, co wywołuje

rzenie morskimi falami. Jest to tak-

odkrywanej w przestrzeni. Step stał

cym mieście goły jak święty turecki.

jaki zaistniał w polskiej literaturze już

atmosferę niepokoju i lęku. Step w

że wizja akcentująca urok i piękno

się pejzażem bogatym semantycz-

Czując nękający go głód, wszedł do

wcześniej dzięki Marii Malczewskie-

wyobraźni romantycznej to prze-

stepu, pozbawiona grozy. Ogrom

restauracji i zjadł tam suty obiad, za

nie i nacechowanym emocjonalnie.

który policzono mu jednego rubla.

go. Topografię stepu urozmaicają

strzeń ludzi wolnych, miejsce przy-

ów nie przeraża, ale wywołuje fascy-

W romantyzmie powstał swoisty mit

Otrzymawszy rachunek, zwrócił się

kurhany, limany, burzany, bodiaki,

gody, a do tego miejsce wyjątkowe w

nację bujnością pejzażu i pięknem

stepu – otwartej przestrzeni wolno-

do właściciela lokalu z pytaniem:

oczerety, czahary. Miejsca te i rośli-

europejskim pejzażu – nieobecne w

roślinności.

ści, przesiąkniętej melancholijnym

- Czy w tym mieście istnieje sąd?

ny stają się częściami składowymi

zachodniej literaturze.

Przestrzeń stepu w tym utworze

duchem. A przestrzeń ta zyskała

- A jakże.

poetyckiego obrazu stepu, a także

Swoistą filozofię stepu stworzył

Zaleskiego Step zdominowana jest

trwałe miejsce w naszej literaturze

- A czy wymierza grzywny?

świadectwem romantycznej fascyna-

także Józef Bohdan Zaleski. W okre-

przez jego najbardziej charaktery-

– stała się toposem posiadającym

- A jakże.

cji egzotyką. Emigracyjne liryki Zale-

sie przedlistopadowym przeważały,

styczne elementy – bujność, burza-

pewne cechy stałe. Alina Kowalczy-

- A ile wynosi grzywna za spo-

skiego przesiąknięte są tęsknotą za

tak lubiane ogólnie, dumki i szumki, w

ny i kurhany. Ogrom traw i kwiecia,

kowa – autorka pracy poświęconej

liczkowanie człowieka?

otwartymi przestrzeniami rodzinnej

których panowała radość i zachwyt

uginający się pod wpływem wiatru

romantycznym pejzażom stwierdza,

- Pięć rubli.

ziemi. Nawet w jednym utworze po-

Ukrainą. Na emigracji zmienia się

to częsta poetycka wizja stepowej

iż zdumiewająco szybko zaanekto-

- To zamalujcie mnie w gębę i wy-

trafi poeta przedstawić różne obrazy

tonacja. W wierszu „U nas inaczej

roślinności. Elementem kolorytu

wana przez romantyków wizja stepu

dajcie mi cztery ruble reszty!

stepu. W „Stepie” jest to zarazem

poeta o „duszy kozaczej” pisze z no-

lokalnego z południa Ukrainy są bu-

uległa swoistej kanonizacji. Rzeczy-

***

step-ocean, step-mogiła, step-ziemia

stalgią i poczuciem wydziedziczenia

rzany – roślinność stepowa, głównie

wiście, w wielu romantycznych wier-

Przyjaciel spytał Herszla:

lirników. Są to pewne klisze, powiela-

o pejzażu Ukrainy, przeciwstawia go

łopiany i osty. Kazimierz Wyka pisał o

szach czy poematach znajdziemy te

- Czy to prawda, że od czasu do

ne przez późniejszych poetów.

Europie, w której przyszło mu żyć:

niezwykłej popularności tego elemen-

same sposoby przedstawiania stepu.

czasu wybucha między tobą a żoną

Również fauna stepu fascyno-

„U nas inaczej! I bujnie i miło”.

tu stepowego pejzażu u romantyków:

Przestrzeń stepu jest bezkresna, ci-

awantura?

wała romantyków, choć w mniejszym

W literaturze polskiej najczęściej

„Burzan stanowi właściwość języka

cha i przeniknięta smutkiem. Tylko

- Jak w każdym małżeństwie...

stopniu, niż jego bujna roślinność.

spotykamy się z opisem stepu jako

pisarzy pochodzących z terenów kre-

niekiedy przemknie przez ten ocean

- Ale ludzie opowiadają, że ty

Przedstawicielami świata zwierzęce-

ogromnej, pustej przestrzeni, pełnej

sowych na południe od Prypeci i Po-

stepu samotny jeździec, pędzący

okładasz żonę kijem, a ona ciebie

go są w utworach przede wszystkim

melancholii, jak w poemacie Zale-

lesia. Oznacza „jakiś” zespół roślinno-

w nieznane na swoim koniu. Jest

wałkiem.

ptaki:

skiego Duch od stepu:

ści stepowej, „jakąś” roślinę stepową,

to też „ziemia mogił i kurhanów”, w

- Tak bywa, ale nie zawsze. Cza-

Różnowzory tłum skrzydlaty,

Wiatr stepowy, tchnienie Boże –

wyróżniającą się w porze kwitnienia

której znajdują się prochy rycerzy.

sem ja chwytam wałek, a ona łapie

Który jako gmin wesoły,

Napowietrzne moje łoże,

za kij...

intensywną czerwienią. Wywodzi się

W twórczości szkoły ukraińskiej

***

Na chorągwie na powiaty,

Jak na hasło – mknieniem rwistem

z podłoża językowego ukraińskiego”

step jest charakterystycznym kra-

Pewien magid, wygłaszając ka-

Rządzą orły a sokoły.

Wzrok utula w mgle – jak w płótnie,

(K. Wyka „Kariera burzanu”).

jobrazem, obdarzonym dodatkowo

zanie, zauważył, że jeden ze słucha-

Posuwiściej – świst za świstem,

(J. B. Zaleski „Step”)

Burzan czy „burjan” w wariancie

stałymi znaczeniami.

czy zalewa się łzami. Po skończeniu

Jakąś nutę dziką – smutnie –

Skrzydlate drapieżniki w tym

ukraińskim, to w zawsze roślina ste-

Współczesny ukraiński pisarz,

modłów podszedł więc doń i spytał:

Coraz smutniej – smutniej – głucho –

dzikim miejscu czują się swobodnie.

powa, rosnąca samoistnie, a w war-

Jurij Andruchowycz, napisał w jed-

- Przyjacielu! Widziałem na wła-

Pogwizduje w lot na ucho...

Za dnia step pełen jest życia – buj-

stwie leksykalnej charakterystyczna

nym ze swoich esejów o micie stepu:

sne oczy, jak płakałeś... Czy moje

na roślinność oszałamia zielenią, w

Poeta łączy stepowy krajobraz

dla przedstawicieli szkoły ukraińskiej.

„Gdy poszukujemy w kulturze ukraiń-

dzisiejsze kazanie tak bardzo cię

której można „brodzić”. Natomiast po

z uczuciem szczególnej bliskości z

Step widziany oczyma autora „Rusa-

skiej narodowego wariantu ideału ry-

wzruszyło?

zmierzchu zmienia swój charakter,

Bogiem, z naturą oraz ukazuje sa-

łek” to dużo ptactwa – kwiecia, ziół,

cerskiego, spojrzenie przyciąga wie-

- Broń Boże! – oponuje zagadnię-

wraz z ciemnością pojawia się niepo-

motność, jaka ogarnia człowieka w

bujnych traw kobierzec, gdzie rządzą

lokrotnie opiewany bezkres stepów

ty Żyd. – Przypomniałem sobie tylko

kój, tajemniczość, wszechogarniają-

tej bezkresnej przestrzeni. Stepowy

orły i sokoły. Krajobraz stepowy u Za-

i lasów (…) bujne lato, miododajne

mego starego kozła, który zdechł

cy smutek.

bezkres wydawał się nasycony war-

leskiego nie jest jednak monotonny,

łąki, urodzajny czarnoziem, kurha-

przed kilkoma dniami. On tak samo

Poetycką wizję stepu ukrainnego

tościami duchowymi. Poemat Duch

pojawiają się rzeki, przecinające step,

ny i jary, wybujałe trawy wysokości

jak wy potrząsał siwą bródką...

znajdziemy w powieści poetyckiej To-

od stepu, jednocześnie bardzo ga-

widziane z oddali wsie, w stepie wie-

jeźdźca (…) To kraina wymyślona

masza Augusta Olizarowskego „Zawe-

niony przez Goszczyńskiego oraz

je lekki i suchy wiatr. Nagromadzenie

przez literaturę na jej temat. Nie tylko

Horacy Safrin,

rucha” będzie to opis nocy na stepie:

chwalony przez Mickiewicza, zawiera

elementów pejzażowych charaktery-

polską zresztą (…) to ziemia mit”.

Przy sabasowych świecach, 1981