20

kurier kulturalny

20 grudnia 2013–16 stycznia 2014 nr 23–24 (195–196) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

O STAROPOLSkIEJ kOLĘDZIE

Prezentujemy Czytelnikom obszerne fragmenty artykułu, jaki ukazał się w 1928 r. w warszawskim dwutygodniku „Ziemia”. Jest on autor-

stwa profesora Adolfa Chybińskiego (1880–1952), twórcy i kierownika Zakładu Muzykologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie,

w którego pracy naukowej szczególne miejsce zajmowały wieloletnie badania nad muzyką staropolską. Tekst ten po 85 latach nie stracił

na aktualności, a za sprawą momentami archaicznego już języka polskiego (uwspółcześniono jedynie pisownię i dodano śródtytuły) tym

bardziej przybliża nam działalność znanego przedwojennego lwowskiego muzykologa. Prezentujemy go przeszło 100 latach od utworze-

nia działającego do 1939 r. we Lwowie Zakładu Muzykologii (o czym pisaliśmy na łamach „Kuriera Galicyjskiego” w roku ubiegłym – nr 19

(167) z 2012 r.), pragnąc jednocześnie przypomnieć o działalności tej zasłużonej polskiej placówki naukowej.

melodiach znajdujemy rytmikę ta-

Polonezy, mazury, oberki,

oprac. MICHAł PIEKARSKI

neczną, np. menuetową [menuet

krakowiaki...

[Na przestrzeni kolejnych stule-

– taniec dworski pochodzenia fran-

ADOlF CHYBIŃSKI

ci] kolęda stała się narodową. Czy

cuskiego – red.] lub inną. Niekiedy

W życiu wszystkich narodów

weźmiemy pod uwagę francuskie

powstają melodie będące wynikiem

chrześcijańskich najradośniejszym

„noëls”, czy rumuńskie „colindy”,

zgody między poważnym, wieka-

świętem jest Boże Narodzenie. Nie

czy polskie „kolędy” – te same obja-

mi omszonym chorałem a pieśnią

można się przeto dziwić, że melodie

nabożne, śpiewane w okresie Boże-

wy stwierdzimy w nich. Rzec nawet

ludową. Zbliżają się one więcej ku

go Narodzenia należą do najpogod-

można, iż podobna jest ich geneza

kościelnemu charakterowi. Ponad

niejszych, najweselszych. [...]

i ich historia, jak podobnym jest ob-

wszystkim jednak dominowały wła-

Z żadnej melodii nabożnej [pie-

jaw wszelkiego unarodowienia. A

śnie te kolędy, których ludowy cha-

śni kościelnej – red.] nie bije tak sil-

jeśli zważymy, że w święta Bożego

rakter, narodowy charakter polski, nie

nie nuta narodowa, jak z melodii ko-

Narodzenia panuje „radość wszel-

pozostawiał nic do życzenia. Okazały

lędowej. Istnieją także inne melodie,

kiego stworzenia” i że w niczym ra-

się najwytrzymalszymi wobec naporu

w których tętno narodowe jest żywe,

dość ludu, a z nim i całego narodu

czasu, niewątpliwie dlatego, że wolne

ale nie dorównują one kolędom, któ-

nie objawia się w prostszej i natural-

od wszelkiego obcego pierwiastka,

re mocniej niż wszystko inne łączą

niejszej formie a zarazem tak moc-

czerpały li tylko z gleby ojczystej, nie

wszystkie stany narodu. I nie jest to

no i niedwuznacznie, jak w tańcach

oglądając się na żadne zmiany, które

żadna przesada: jeśli istnieją sfery,

i melodiach im towarzyszących, to

przechodziła tzw. muzyka artystycz-

w których znajomość nabożnych

zapewne jasnym się nam wyda,

na, pisana „według praw sztuki”. W

pieśni pozostawia coś do życzenia,

że przeważna ilość melodii kolędo-

zasadzie zatem staropolska kolęda

to niewątpliwie jeszcze znajdujemy

wych, zwłaszcza staropolskich, po-

była ludową, narodową.

nawet w tych sferach odgłosy kolęd.

siada cechy narodowej muzyki ta-

W tym właśnie leży moc tych me-

necznej i że właśnie kolędy najsilniej

„Chodzić po kolędzie”

lodii, jako zazwyczaj narodowych.

podkreślają narodowy pierwiastek w

Powiedzieliśmy pierwej, że nie

czek pisanych, dziś już z górą 200

niewątpliwie polskiego pochodze-

Że zaś źródłem narodowej inwen-

nabożnych pieśniach. Są to w wie-

znamy nazwisk kompozytorów ludo-

lat liczących i gdy sobie nucimy tę

nia, będące może tańcami, których

cji muzycznej jest melodia ludowa,

lu wypadkach po prostu śpiewane

wych pieśni, nie znamy też nazwisk

niezliczoną ilość melodii, nie może-

dziś już nie tańczymy i nie znamy,

przeto do ludowej muzyki można

tańce, taneczne pieśni. Nie zawsze

tych muzyków, którzy stworzyli ko-

my wówczas wyjść z podziwu dla

nie wiemy nawet jak się nazywają

zaliczyć potężną większość melodii

są to może tańce ludowe w ścisłym

lędowe melodie. Wiemy jednak, z

bogactwa form, w jakich objawia się

i czy nie są one może identyczne

tego słowa znaczeniu, ale prawie

jakich sfer pochodzili: byli to wiejscy

kolędowych. Jak nie znamy twór-

polska, staropolska melodia kolędo-

z takimi staropolskimi tańcami jak

zawsze reprezentują one te tańce,

i małomiejscy organiści, kantorzy, kle-

ców pieśni ludowej, kryjących się

wa: dźwięczą nam rytmy mazura [np.

„hajduk”, „cenar”, „wyrwany” itp.

które były w użyciu różnych stanów

chy, bakałarze, wędrowni żacy, odpu-

wśród ludu, tak też prawie wcale nie

„Z narodzenia Pana”] i oberka [np.

Nie możemy jednak oprzeć się

naszego narodu. Widzimy to samo

stowe postacie – a więc ci wszyscy,

znamy autorów, tekstów i melodii

„Dnia jednego o północy”], to wesołe

niesamowitemu wrażeniu, gdy wer-

zjawisko w kolędach każdego naro-

którzy nie posiadali w społeczeństwie

kolędowych, tych autorów, którzy

– to smutne [np. „Jezus malusieńki” o

tując pożółkły od wiekowej starości

du, ale może u żadnego w tej mie-

żadnego lub prawie żadnego prawa

prawie zawsze jednoczą w sobie

rytmice kujawiaka], sunie melodyjny

kantyczkowy rękopis natrafiamy na

rze, jak w staropolskich kolędach,

i znaczenia. Nie byli to żadni artyści

poetę i muzyka. Niewiele też kolęd

korowód polskiego tańca, poloneza

melodię kolędową do której tekst

wyższego rzędu, ale byli niewątpliwie

posiada melodie nieludowe, a więc

muzycy, znający lud i jego sztukę,

nienarodowe. Są takie, które znał

prymitywną wprawdzie, lecz z upo-

i śpiewał cały świat, zwłaszcza w

rem trzymającą się swej narodowej

wiekach średnich, ale im później

gleby, tym żyźniejszej w melodie, im

– tym bardziej nacjonalizowały się

prymitywniejszej. Zbiorowe dzieło

[unaradawiały – red.] melodie z

tych bezimiennych, nieznanych żoł-

okresu Bożego Narodzenia.

nierzy, walczących po swojemu w

Niektóre z nich, rzec można,

imię ojczystej melodii – to zbiór wszel-

międzynarodowe, mające dawniej

kich kolędowych melodii, z których

tekst łaciński, szybko ulegały wpły-

wiele okazało daleko większą trwa-

wom melodyki narodowej, szybko

łość, niż niejeden kunsztownie zbu-

się u nas polonizowały, aż wreszcie

dowany gmach muzyki artystycznej.

trudno było rozpoznać, co w nich

Rozpowszechniali swoje i nieswoje

jest jeszcze obce, a co już polskie

melodie po wsiach i miastach, dwor-

[jest tak np. z najstarszą polską

kach i klasztorach, za co otrzymywali

kolędą z XVII w. „Anioł pasterzom

jałmużnę lub dary. Stąd to pochodzi

mówił”, która oparta jest na łaciń-

wyrażenie: „chodzić po kolędzie”.

skim pierwowzorze – red.]. Skąd

Biedni żacy szkolni naśladowali ich,

jednakże właśnie do kolędy weszły

błąkając się po ulicach miasta wśród

pierwiastki ludowej muzyki jako

mroźnych nieraz wieczorów. Z takim

albo wyłączny, albo najważniejszy

zarobkowaniem łączono niekiedy

czynnik składowy? I to w większym

zachowanych w rękopiśmiennych

okolicznościowe śpiewy, adresowane

stopniu, niż do innych pieśni na-

[np. „Bóg się rodzi”, „W żłobie leży”],

zaczyna się od słów mających jak

kantyczkach z XVII i XVIII wieku.

do tych, którzy mogli zziębniętą i głod-

bożnych. Otóż drogę otworzyli mu

nazywanego też „wielkim tańcem”,

najściślejszy związek z Bożym Na-

Już wyżej zauważyliśmy, że muzykę

ną brać szkolną nakarmić oraz obda-

owi biblijni pasterze, którzy obu-

a przez lud „polanusem”; drobi się

rodzeniem, ale która to melodia jest

Bożego Narodzenia uważano tak

rować. Takie aluzje do kieszeni spoty-

dzeni ze snu przez aniołów, pierwsi

siekany rytm tańca góralskiego, już

melodią pieśni o „chmielu” [ludowa

dalece za tylko narodową, iż nawet

kamy także w staropolskich tekstach

przybieżeli do stajenki betlejem-

przed 200 laty istniejącego w tej sa-

pieśń towarzysząca oczepinom –

te melodie kolędowe, które były po-

kolędowych. Niekiedy chodzono po

skiej z hołdem, darami i śpiewami.

mej, co dziś formie, a nazywanego

red.]. Wszak melodia ta sięga, we-

chodzenia obcego, polonizowano

domach, odgrywając dialogi, których

Pasterze – a więc ci z pośród ludu,

„drobnym” lub „zbójnickim”, a oczom

dług zdania etnografów, do czasów

muzycznie, to dodając polskie rytmy

treść odnosiła się do Bożego Naro-

którzy najwięcej śpiewają i którzy

się nie chce wierzyć, gdy się czyta

pogańskich, tu zaś jest zastosowana

zamiast obcych, to zmieniając tok

dzenia, w szczególności zaś do hołdu

nie znają innej muzyki prócz swo-

pod „zbójnickim” słowa o Nowonaro-

do kolędy – melodia tak prasłowiań-

melodii według praw polskiej melo-

pasterzy w stajence betlejemskiej.

jej, wśród siebie i swoich stworzo-

dzonym, zamiast słów dzisiejszych,

ska, czy prapolska, że niewiele in-

dyki, to znów wprowadzając motywy

Występowały postacie różne, ale nie

nej i pielęgnowanej. Liczyła się z

mówiących nam o góralskich har-

nych można by jej przeciwstawić.

z własnych, polskich, ludowych pie-

brakło nigdy postaci z ludu wiejskie-

tym już łacińska poezja kościelna

nasiach Janosikowych; gdzieindziej

Bo też nie wszystkie kolędowe

śni. [...]

go. Takie na pół dramatyczne dialogi

ze średniowiecza, uderzając w ton

znowu podsłuchujemy rytm wartkie-

teksty nadawały się do „ludowych”

Gdy sięgniemy do tych, niestety

i całe utwory nazywano pastorałkami.

bardziej „ludzki”, prosty, popularny,

go krakowiaka [np. „Przybieżeli do

melodii, ich formy i rytmiki. Zawsze

w małej ilości zachowanych kanty-

Te pastorałki wykonywano wszędzie

ludowy, a z tą poezja i muzyka. [...]

Betlejem”] – słyszymy też melodie

jednak i w takich „wytworniejszych”