35

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 20 grudnia 2013–16 stycznia 2014 nr 23–24 (195–196)

Omska, to spora miejscowość, w

scy i znajomi na próżno czynili usiło-

zajmował ogromny gliniany piec. Po

dawaniem rzeczy, by kupić jedzenie,

Na obcej ziemi

której znajdowały się władze rejonu.

Po zajęciu Łucka przez sowie-

wania, by coś podać. Moja chrzest-

prawej stronie od drzwi stała skleco-

nie miała pieniędzy na walonki dla

Były tam: cztery kołchozy (zapamię-

tów, w 1940 roku do miasta skiero-

na Zofia Martyńska też próbowała

na z drewna i jednej deski ława, dalej

mnie. Zaczynałem więc szkołę, lecz

tałem nazwy dwóch: „Leninskij Put ”

wano urzędników i wojskowych so-

dostarczyć nam żywność i ciepłą

równie prymitywnie zrobione łóżko

gdy przychodziły tęgie mrozy, prze-

i „Krasnyj Wastok”), sowchoz, MTS,

wieckich. Jednym z nich był lekarz

odzież. Panował nieopisany chaos.

i opierający się o pryczę stolik, na

stawałem do niej chodzić. Szkoła

komenda NKWD, klub, biblioteka,

Szurlakow, który poprosił o zakwa-

Ludzie płakali, wołali swoich najbliż-

którym stał kaganek. Z lewej strony

mieściła się w zbudowanym jeszcze

sklep, punkt medyczny, czteroklaso-

terowanie wraz z żoną, też lekarką,

szych. Każdy chciał pożegnać się z

była wykopana w ziemi piwnica, w

przed rewolucją parterowym budyn-

wa szkoła. Miejsce naszego zesłania

w naszym domu.

wywożoną na Sybir rodziną, ale odbi-

zamyśle do przechowania jedzenia,

ku o trzech pomieszczeniach. Były

posiadało ciekawą zabudowę. Śro-

Szurlakow pochodził z Torczyna

jał się od kordonu sowietów. W końcu

ale tylko do końca stycznia gościły tu

tam dwie klasy i pokój nauczyciel-

dek Okoniesznikowa był wolny. Zaj-

na Wołyniu. Jeszcze przed pierwszą

pociąg ruszył. Rozległ się pełen roz-

ziemniaki, później ziała pustką. Wej-

ski. W salach lekcyjnych stały ławki,

mowały go porośnięte roślinnością

wojną jako uczeń chodził do gimna-

paczy i przerażenia płacz. Wszyscy

ście do niej przykryto drewnianą kla-

na nich kałamarze, tylko że nie było

ruiny domów, zniszczonych zapewne

zjum rosyjskiego w Łucku i mieszkał

mieli świadomość, gdzie nas wiozą.

pą. W ziemiance ciepło było tylko na

atramentu. Robiło się go domowym

w czasie wojny domowej. Wokół tego

na stancji u naszej babci. Podobno w

Niedaleko stacji granicznej siostra

piecu. Kiedy spałem, w nocy w czasie

sposobem z ołówków chemicznych.

pustego centrum powstała nowa

owym czasie podkochiwał się w mo-

wypatrzyła w polu pastuszków, pa-

tęgich syberyjskich mrozów włosy

Natomiast zeszyty przycinało się z

zabudowa, na przykład Rajispałkom

jej mamie. Po odzyskaniu przez Pol-

sących krowy. Rzuciła w ich stronę

przymarzały mi do pryczy. Niech o

gazet lub z papieru pakowego. Na-

mieścił się przy drodze wylotowej na

skę niepodległości został w Kijowie,

wcześniej napisany list. Nigdy nie

tym, jak było zimno, świadczy fakt, że

uczyciele nie gnębili mnie szczegól-

Kałaczyńsk. W tym oddalonym o 40

gdzie studiował. Ożenił się i już jako

dotarł on do naszych krewnych.

kiedy do wykopanej w ziemi jamy wla-

nie. Rówieśnicy na początku patrzyli

km miasteczku znajdowała się naj-

lekarz wojskowy z małżonką przyje-

Zaczęła się długa wędrówka na

ło się mleko, tworzyło ono natychmiast

wrogo. Wołali na mnie „Polaczok”,

bliższa stacja kolejowa.

chał do Łucka. Właśnie dzięki niemu

wschód w zakratowanym, szczelnie

bloki zmarzniętego, białego lodu.

przedrzeźniali, ale później przyzwy-

W dniu przyjazdu do Okoniesz-

uniknęliśmy pierwszych wywózek na

zamkniętym wagonie. Warunki były

Krótko mieszkaliśmy sami. Wkrót-

czaili się i przestali mi dokuczać.

nikowa już nikt się nami nie intere-

Sybir w 1940 roku. Zawsze w porę

straszne. Najbardziej upokarzało pu-

ce dokwaterowano nam zesłańców z

Zaprzyjaźniłem się z Litwinienką,

ostrzegał mamę. Dwa razy wyjeż-

który mieszkał na mojej ulicy, nie-

dżaliśmy na wieś do Czechów, a raz

opodal naszej ziemianki. Często w

nocowaliśmy u znajomych. Niestety

mojej obronie stawał starszy o kilka

Szurlakowa przeniesiono do innej

lat chłopak, który z babcią zajmował

miejscowości.

dom o ślicznie rzeźbionej werandzie.

Niedługo po zakończeniu roku

On sam również lubił wycinać figurki

szkolnego, przed świtem 26 maja

z drewna. Miał talent. Kiedy szedłem

1941 roku, pod nasz dom na Zamko-

ulicą, wołał mnie do siebie. Pamięta-

wej podjechał samochód ciężarowy.

li o mnie także koledzy, którzy łowili

Przy drzwiach i oknach stanęli żołnie-

ryby w jeziorach. Niekiedy dzielili się

rze z karabinami. Mama, siostra i ja

ze mną swoim trofeum, a wówczas w

spaliśmy mocno. Obudził nas łomot

ziemiance była uczta z małej rybki.

do drzwi. Do mieszkania weszli dwaj

Mimo sporej szkolnej absencji,

enkawudziści. Kazali nam ubierać się

spowodowanej brakiem odpowied-

i zabierać ze sobą najpotrzebniejsze

niego do syberyjskich mrozów stro-

rzeczy. Powiedzieli, że wywożą nas

ju, nauczyłem się doskonale czytać

do innej „obłasti” do pracy, nie wiado-

w języku rosyjskim. Dwie polskie

mo gdzie. Ja stałem oniemiały. Mama

książki, które przywiozłem na Sy-

nie wiedziała, co brać. Wszystko le-

berię, znałem niemal na pamięć.

ciało jej z rąk. Tylko starsza siostra

Zacząłem więc pożyczać powieści z

pakowała ubrania do worków i wa-

okoniesznikowskiej biblioteki i – bez

lizek. Zabrała nawet swoją balową,

przesady – byłem jednym z najlep-

Na majówce z rodziną i ze znajomymi. Jan Marcinkowski (pierwszy od lewej), fot. z ro-

jasnoróżową sukienkę z organdyny,

szych czytelników. Czytałem dosłow-

dzinnego archiwum Tadeusza Marcinkowskiego

w której była z ojcem na pierwszym

nie wszystko: sporo książek komu-

balu w kasynie oficerskim 24 Puł-

bliczne załatwianie potrzeb do dziury

sował. Dopiero nazajutrz pojawili

Besarabii – Polaków: matkę z dwoj-

nistycznych, na przykład o Pawce

ku Piechoty. Młody oficer zwrócił

w podłodze na środku wagonu. Naj-

się urzędnicy. Najpierw zabrali te

giem dzieci. I syn, i córka byli ode

Morozowie, którego zabili kułacy, ale

mamie uwagę, by zabierać ciepłą

pierw próbowano jakoś zasłaniać de-

rodziny, gdzie byli mężczyźni. Zo-

mnie starsi. Chłopiec miał 16 lat, a

też tłumaczenia obcych pisarzy np.

odzież. Wówczas przerażeni zrozu-

likwenta, później zrobiono parawan.

staliśmy my i rodzina doktora Wojni-

dziewczynka 15. Ich ojciec, właściciel

Twaina. Obok biblioteki znajdował

mieliśmy, jaki będzie cel naszej po-

Niektórzy wdrapywali się na ostatnią

cza, po którego wkrótce przyjechało

restauracji w Kiszyniowie, był działa-

się klub z salą kinową. Urządzano

dróży. Szybko wrzuciłem do worka

półkę, by śledzić mijane stacje przez

auto – zawieziono go do Andriejewki,

czem politycznym. Został aresztowa-

tu ważne imprezy. Raz w miesiącu

jeden tom „Potopu” i ulubioną książ-

malutkie okienko tuż pod sufitem.

gdzie znajdował się szpital. Sami

ny, a rodzinę wywieziono na Syberię.

przyjeżdżało objazdowe kino i wte-

kę o Indianach – „Orli Szpon” Bole-

Niekiedy pociąg zatrzymywał się i

spędziliśmy kolejną noc w pustej

Nowi mieszkańcy naszej ziemianki to

dy można było obejrzeć nie tylko

sława Zielińskiego. Załadowano nas

wówczas z każdego wagonu wycho-

szkole. Później zlitowała się nad

osoby bardzo kulturalne, natomiast

film, ale i kroniki filmowe. Była też

na ciężarówkę, ale choć pora była

dziła jedna osoba po wiadro wody

nami nauczycielka Daria Iwanowna.

sprawcą jedynego zaistniałego mię-

czytelnia, a funkcję kierowniczki

wczesna, na Zamkowej zaczął się

– tylko jedno wiadro wody na tyle

Zabrała nas do swojego domu. Był

dzy nami konfliktu byłem właśnie

pełniła ciotka mojego szkolnego ko-

ruch. Gdy sąsiedzi dowiedzieli się,

rodzin. Wszystko było brudne. Myło

on zbudowany z drewnianych bali.

ja. W dzieciństwie moją prawdziwą

legi Litwinienki. Szczególnie lubiłem

że nas wywożą, podbiegali do auta.

się kubeczkiem wody. Oszczędzało

Składał się z przedsionka i z dwóch

pasję stanowiło wycinanie barwnych

przeglądać egzemplarze „Ogońka”,

Każdy chciał jakoś pomóc. Przyno-

ją do picia. Na szczęście nie było

pomieszczeń: kuchni z piecem chle-

obrazków. Jeszcze przed wojną oj-

które zawierały czarno-białe zdjęcia

sili trochę cukru, trochę kaszy, tro-

problemów z jedzeniem. Mieliśmy

bowym i pokoju. Nas umieszczono w

ciec kupował mi arkusze z Wojskiem

i reportaże z wojny. Te fotografie sta-

chę mąki. Nie byli to sami Polacy,

zapasy, które starczyły prawie do

kuchni. Daria Iwanowna była bardzo

Polskim. Bardzo lubiłem wycinać z

nowiły niemałą pokusę. Dzięki zna-

ale także Rosjanie i Ukraińcy. Widać

końca drogi.

dobrą kobietą, ale mieszkała z matką,

nich żołnierzy. Nie oszczędzałem też

jomości z Litwinienką na moje usilne

było solidarność mieszkańców tej

Po dwudziestu dniach podróży

która odnosiła się do nas – zesłańców

kolorowych gazet, które znajdowały

prośby kierowniczka pożyczyła mi

ulicy, piękny gest w nieszczęściu.

wyładowano nas w Omsku i prze-

wrogo. Cały czas krytykowała mamę

się w domu. Na Syberii byłem pozba-

30 numerów pisma. Oczywiście, nie

Więzi ludzkie okazały się silniejsze

wieziono samochodami ciężarowymi

i moją starszą siostrę. Robiła złośliwe

wiony możliwości wzbogacania moich

bacząc na konsekwencje, powyci-

od wprowadzonych przez politykę

do kościoła z czerwonej cegły. My

uwagi. Ciągle nas pilnowała. Życie

obrazkowych zbiorów. Niespodziewa-

nałem obrazki i powyrywałem kart-

podziałów narodowościowych.

dojechaliśmy jako jedni z ostatnich.

stało się nieznośne.

nie pojawiła się pokusa nie do odpar-

ki. Sowicie wzbogaciłem tym spo-

Zawieziono nas na dworzec,

Z trudem znaleźliśmy sobie miejsce

Na Syberii brakowało urzędników.

cia. Na zakończenie roku szkolnego

sobem swój zbiór, ale obawiałem

gdzie stały już przygotowane wa-

przy wejściu do świątyni, pod ścianą.

Mama i siostra wkrótce zostały przy-

dziewczynka otrzymała kilka nowych

się oddać uszkodzone gazety. Na

gony towarowe, do których kazano

Spędziliśmy w ten sposób trzy dni.

jęte do pracy. Mama w Pticepromie

podręczników, wśród nich – dla mnie

szczęście w międzyczasie przyszedł

nam wsiadać. W każdym z nich po

W międzyczasie wywożono gdzieś

– przedsiębiorstwie zbierającym od

bardzo ciekawie ilustrowaną – książkę

do mnie Litwinienko i pożyczył ode

obu stronach były trzy prycze. My

naszych towarzyszy. Później okaza-

kołchoźników „podatek w naturze” w

do geografii. Oczywiście pod nieobec-

mnie trzy numery. Kiedy przyszło do

zajęliśmy tę dolną. Ciągle dowożono

ło się, że wieziono ich do portu nad

postaci kur i jaj, które odwożono do

ność właścicielki powycinałem najbar-

oddawania pisma okazało się, że je

dalsze rodziny. Do naszego wagonu

Irtyszem i dalej barkami do pracy. Już

Kałaczyńska, do fabryki, gdzie pro-

dziej zajmujące widoki zagranicznych

gdzieś zgubił. Do zaginionych eg-

między innymi załadowano doktora

bardzo mało osób zostało w kościele.

dukowano konserwy drobiowe i jaja

miast. Dość długo napawałem się cen-

zemplarzy dołączyłem jeszcze dwa

Adama Wojnicza, lekarza, znanego

Był ładny, ciepły dzień, gdy nas

w proszku. Siostra, która znała się

ną zdobyczą. Przestępstwo wyszło na

zupełnie powycinane przeze mnie

w Łucku działacza społecznego i

załadowano na ciężarówkę. W czasie

na księgowości, pracowała w biurze

jaw z początkiem roku szkolnego. Wy-

numery. Tak oto zamiast 30 miałem

politycznego, autora wydanej w 1922

podróży zatrzymaliśmy się w Kałaczyń-

aprowizacyjnym kołchozu jako po-

buchła awantura. Zaklinałem się, że

25 gazet. Sądziłem, że kierowniczka

roku w Łucku monografii „Łuck na

sku, na dużym placu otoczonym parte-

mocnik buchaltera. To właśnie ona

to nie moja wina, ale mama, dobrze

czytelni nie będzie ich liczyć, nieste-

Wołyniu. Opis historyczno-fizjogra-

rowymi domkami. Przez głośniki z kina

wystarała się u dyrektora o oddzielne

znająca moje zamiłowania, nie bardzo

ty zawiodłem się. Zaczęła na mnie

ficzny”. Były z nim też żona Waleria

płynęła wesoła piosenka. Na środku

mieszkanie dla nas. Zamieszkaliśmy

chciała wierzyć.

krzyczeć, a ja próbowałem się bro-

i córka Ewa. Rodzina Wojniczów

placu stała studnia. Pozwolono nam

w ziemiance – domku z darni wkopa-

I ja chodziłem w Okoniesznikowie

nić. Oburzona wołała, że specjalnie

mieszkała w Łucku blisko nas przy

napić się i nabrać wody. Pojechaliśmy

nym w ziemię. Jedyne okienko zostało

do szkoły, do drugiej i do trzeciej kla-

oczerniam Litwinienkę. Przez ten

placu Katedralnym. Załadowani do

dalej. Po dwóch godzinach byliśmy na

umieszczone na poziomie ulicy. Przed

sy, ale moja szkolna kariera z prostej

incydent musiałem pożegnać się z

wagonów czekaliśmy dwa, może

miejscu. Wyładowano nas przy budyn-

wejściem był pleciony z łozy przedsio-

przyczyny nie trwała długo. Buciki,

czytelnią, ale nadal korzystałem z

trzy dni. Teren stacji był dobrze ob-

ku szkoły w Okoniesznikowie.

nek, gdzie zimą trzymano drewno, a

w których przyjechałem na Syberię,

bibliotecznych zbiorów. Dobrze było

stawiony przez żołnierzy. Nikogo nie

Okoniesznikowo, leżące jeszcze

latem wodę. W środku znajdowało się

zepsuły się już w pierwszym roku.

uciec w świat wyobraźni od syberyj-

dopuszczano już do wagonów. Bli-

129 km na południowy wschód od

pomieszczenie, którego jedną trzecią

Mama, która ratowała się wyprze-

skiej codzienności.