42

Okruchy historii

20 grudnia 2013–16 stycznia 2014 nr 23–24 (195–196) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Encyklopedysta sarmacki

W czasie wolnym czytał. Jego biblioteka liczyła 120 tomów. Wykorzystując swoje znajomości

sprowadzał kolejne, interesujące go dzieła: teologiczne, geograficzne, historyczne i przyrodni-

cze. Posiadł ogromną wiedzę, którą zapragnął się podzielić. Po wieloletniej pracy światło dzien-

ne ujrzała pierwsza polska encyklopedia: Nowe Ateny. Jej autorem był Benedykt Chmielowski.

Narodów Manierze, Co Krai Który

błędów logicznych i interpretacyjnych

stawia jedynie katolickiego punktu

tylko 3; co ciekawe, Chmielowski

KATARZYNA łOZA

Ma W Sobie Dziwnych Ciekawości,

oraz islamu (analogicznie), a także

widzenia. Cytuje także szeroko au-

nie wymienia Akademii Lwowskiej,

12 km od Rohatyna, w kierunku

Cały Świat Opisany Z Gruntu W

innych wyznań chrześcijańskich;

torów niechrześcijańskich, przede

którą sam ukończył. Kolegium Je-

Przemyślan, znajduje się skromna

Słów Krótkości. Co Wszystko Stało

objaśnienie pisma hieroglificznego;

wszystkim starożytnych, których ceni

zuickie otrzymało ten tytuł od króla

wieś Łypiwka. Jej obecny wygląd

Się Wielką Pracą Autora Tu Enig-

wyjaśnia, czy istnieje raj na Ziemi,

szczególnie. Szczególnym smutkiem

Jana Kazimierza, ale nie potwierdził

nie zdradza wielkiej przeszłości. Zni-

matice Wyrażonego: Imię Wiosna

feniks, gryf, jednorożec, syreny i sa-

napawa go myśl, że wielcy klasyczni

go sejm), wskazówki gdzie zakła-

kły nie tylko ślady dawnej zabudowy,

Zaczyna Wielkiej Nocy Blisko:

lamandry oraz gdzie podział się pa-

filozofowie nie mogli dostąpić zba-

dać miasta i jak budować kościoły,

ale i historyczna nazwa – Firlejówka.

Głowę W Piwie y Miodzie Zawra-

lec św. Jana Chrzciciela i gwoździe

wienia i zastanawia się, czy jednak

zamki i fortece, pałace i dwory szla-

Miejscowość zawdzięczała ją swoim

ca Nazwisko. To Iest Przez Xiędza

z Krzyża św.

rzeczywiście nie jest to możliwe?

checkie;

dawnym właścicielom, Firlejom, któ-

Benedykta Chmielowskiego Dzieka-

„Teraz się forumuie Kwestya, z

„PLATO że może być zbawiony

Autor nie tylko opisywał otacza-

rzy podnieśli ją do rangi miasteczka.

na Rohatyńskiego, Firleiowskiego,

kąd tak wiele GOŹDZI tych? Odpo-

z tej niektórzy inferunt (wnioskują)

jący świat, ale także rozprawiał się z

Tylko stary, XVI-wieczny kościół św.

Podkamienieckiego Pasterza”.

wiada Baroniusz Kardynał, że tak

Historii. Pisze Boetius żyjący około

wieloma mitami:

Stanisława, po wojnie zamknięty,

„Koń, iaki iest, każdy widzi” – to

ich pan BOG rozmnożył, iak Drze-

Roku 526, że w trunniePLATONA

„Niedźwiedzicy imputują (przypi-

sują) niektorzy Autores, że ta zawsze

a teraz odremontowany i zwrócony

właśnie z tego dzieła pochodzi słyn-

wo Krzyża S. Mogł kilkoro chleba

znaleziona blacha złota z napisem

Płod swoy informem (nieuformowa-

wiernym, mógłby wiele opowiedzieć.

ny cytat. Chmielowski nie zaprzątał

cudem i rybek rozmnożyć, a czemu

takowym: Credo in Filium Dei na-

ny), to iest nie z wyraźnemi człon-

Niestety nie zachowało się cieka-

sobie głowy sprawami niskimi i po-

nie może Drzewa i Goździ? Druga

sciturum de Virgine, passurum pro

we epitafium pochowanego w krypcie

wszechnie znanymi. „O MUCHACH

racya być może, że iedne GOŹDZIE

humano genere, et die tertia resur-

kami na świat wydaie, ale iakąś bryłę

proboszcza: „Ksiądz Benedykt zwan

wiadomych każdemu, nie należy

mięsa, które przez długi czas liżąć,

Chmielowski / grzeszny pasterz firle-

mi tu mówić, iednak wspomnę dla

do natulaney w swemu rodzajowi

jowski / w Podkamieniu był plebanem

erudycyi”. Wolał udzielić miejsca na

przyzwoitey przyprowadza postury.

/ rohatyńskim wraz dziekanem / kary

kartach swej encyklopedii rzeczom

(…) Takowa opinia daleko błądzi od

godzien, a nie kronik / garść dziś pro-

prawdy. Mathiolus, sławny medyk,

mniej popularnym:

chu nie kanonik. / Ten wszech prosi

„CATOPLEBA albo CATOBLE-

w Niedźwiedzicy exentrowaney wi-

was o modły / by go grzechy tam nie

PHON w Afryce nad Nilem zwierz

dział tam, Niedźwiedzięta, wszystkie

bodły. / Zmów Ojcze Nasz Zdrowaś

sie znayuiący, zielem żyiący, truciznę

członki i formę maiące. Tegoż roze-

przy tem / i uczynisz go wiecznie sy-

maiący w sobie, do byka podobny,

znani popierają Myśliwi, przydaiący,

tem”.

tak wzrokiem zabiia, iako y Bazyli-

że tylko ślepo rodzą się Dzieci, y

Ksiądz Benedykt był dobrym pro-

szek. Co czując sympatycznie, przez

niedoskonałą okryte szerścią, tak

boszczem. Swoją funkcję sprawo-

naturalny instynkt, inne Zwierzęta,

dalece, że się gołe być zdaią, ale ze

wał od 1725 r., probostwo otrzymał

ucieczką się salwuią, z daleka złego

wszelką proporcyją”.

jako młody, 25-letni kapłan, wkrótce

omiiaiąc towarzysza. Na co on też

Jedynym tematem, którego

po ukończeniu nauki w kolegium

osobliwey zażywa sztuki, oczy zanu-

Chmielowski nie podejmuje w swojej

jezuitów we Lwowie i seminarium

rza w ziemię, aby wzrokiem swoim

Encyklopedii, jest Bóg. Jako duchow-

duchownego tamże. Wyremontował

fatalnym tak nie odrażał od siebie

ny wie najlepiej, że zrozumienie istoty

kościół, sprowadził organy, moź-

Zwierząt, żeby cale ich w bliskości

są całe, a drugie na kila części po-

recturum (wierzę w Syna Bożego

Boga wymyka się ludzkiemu rozumo-

dzierze, kotły i bębny, wybudował

siebie nie maiąc, in victualibus (w po-

dzielone, y udzielone róznym miey-

poczętego z Dziewicy, umęczonego

wi, a wszelkie próby byłyby jedynie

żywieniu) nie był ukrzywdzony”.

scom. Trzecia, że gdy Zbawicela

za człowieka, na trzeci dzień zmar-

świętokradztwem.

plebanię, urządził ogród, wzorowany

Dymitr Jabłonowski po wydaniu

Świata przybiiano, nie ieden mógł

twychwstałego) jako świadczy Loch-

Chmielowski pisał swoje dzieło w

na parku w należących do Dziedu-

dzieła wysłał do swojego byłego na-

się złamać GÓŹDŹ, y był porzucony,

ner. Anastasius Antiochenus także

okresie rozkwitu kultury sarmackiej, w

szyckich Cucyłowicach, założył dom

uczyciela wierszowany list pochwal-

a inny wzięty cały y mocny, a tamte

pisze, że od Chrystusa do Piekłów

dobie schyłkowego baroku, typowym

dla ubogich. Odpusty parafialne w

ny, ale ciężko powiedzieć z całą

połamane przez wiernych schowane,

zstępującego, z Piekła PLATO wy-

dla tego okresu barwnym, kwiecistym

dniu św. Stanisława słynęły na całą

pewnością, jak zostało ono odebrane

lubo o tym nie masz tradycyi. Czwar-

bawiony. (…) Odpowiadam tedy, że

stylem. Nie miał szczególnego wy-

okolicę, a ich tradycja przetrwała do

przez współczesnych. Można przy-

ta racya, że ow w Adriatyckie morze

albo ta Historia jest Apocrypha albo

kształcenia, dostępu do najnowszych

II wojny światowej. Cieszył się po-

puszczać, że z zainteresowaniem.

wrzucony mógł bydź od Chrześcian

ieżeli prawdziwa, tedy BÓG miłosier-

badań naukowych, ani literatury, a

parciem i przyjaźnią Jabłonowskich,

Chmielowski bowiem objaśniał w

znaleziony y oddany do Kościoła.

ny ex Singulari privilegio (z racji swo-

jednak wykazał się ogromną erudy-

był nauczycielem ich syna Dymitra,

nim naprawdę wiele spraw nurtują-

Piąta racya, że GOŹDZIE inne mogą

jego pierwszeństwa), mając wzgląd

cją, każde hasło jego encyklopedii

Joannie Jabłonowskiej zadedykował

cych ludzkość, a robił to przystępnie

bydź o prawdziwe y rzetelne owe po-

na moralne cnoty tegoż Filozofa, i że

opatrzone jest odnośnikiem do jed-

napisany przez siebie modlitewnik

i barwnym stylem. Czy zastanawia-

cierane i rozdane Prawowiernym, tęż

o BOGU dobrze trzymał i o Duszy

nego lub kilku autorów, którzy dane

„Bieg roku całego”, który, wydany

liście się kiedyś, jaka jest na przy-

moc maiące przy łasce Pana Boga y

nieśmiertelności nie dubitował, ow-

zagadnienie poruszali. Sam ma świa-

we Lwowie w r. 1728, zdobył później

kład odległość do nieba lub piekła?

wierze ludzi”.

szem pisał, rewelował mu przyszłe

domość warunków, w których pisze

ogromną popularność.

Do piekła blisko, 3 h drogi (a nawet

Wszystko to zgodnie z obowią-

na Świat przyjście Messyasza, to

i wynikającej z nich niedoskonałości

W czasie wolnym czytał. Jego

mniej). Do nieba trochę dalej, ale

zującą wówczas wiedzą, ale także

jest CHRYSTUSA i wszystkie o nim

dzieła:

biblioteka liczyła 120 tomów, ale nie

tego się można było spodziewać:

wiarą. Chmielowski, prowincjonalny

credibilia i sprawił w Duszy jego, że

„Choćbym na jaką zasłużył cen-

ograniczał się do tego. Wykorzystu-

„Do centrum Ziemi, gdyby wy-

przecież proboszcz, jest osobą głę-

miał Baptismum Flaminis albo desi-

zurę, powinienem być excusabilis

jąc swoje znajomości sprowadzał ko-

kowana była studnia, y Człek w nię

boko wierzącą, ale wierzącą mądrze,

derii (pragnienie chrztu), jako z słów

(usprawiedliwiony), bo non inter Do-

lejne, interesujące go dzieła, nie tylko

wpadł, toby co minuta uleciał mil Nie-

nie ślepo. Uważa, że wszystko da

wyżej allegowanych wydaje się, a w

ctorum Collegia (nie jestem doktorem

teologiczne, ale dotyczące geografii,

mieckich 5., Włoskich 20. y oparłby

się w sensowny sposób wyjaśnić i

tej suppozycji może być zbawionym.

w kolegium), non in Orbis Capite (nie

historii, historii naturalnej. Posiadł

się na Centrum y dnie za minut 172.

takiego wyjaśnienia szuka nie tylko

Caetera (resztę) zostawuję disputa-

w Stolicy Świata), nie w Alexandryj-

ogromną wiedzę, którą zapragnął się

to iest za godzin 2. y minut 52. W

dla swoich parafian i czytelników, ale

tioni (dysputom) mądrych”.

skiey, Carogrodzkiej, Watykańskiej

podzielić. Po wieloletniej pracy świa-

Centrum Ziemi ex mente (według)

przede wszystkim dla siebie samego.

Encyklopedia zawierała oprócz

siedzę Bibliotece, ale w domu moim,

tło dzienne ujrzała pierwsza polska

Oyców Świętych, iest Piekło, w któ-

W końcu rozdziału znajdziemy

suchych opisów, także wiele rozwa-

w lesie Firlejowskim, jak w beczce

encyklopedia: Nowe Ateny.

rym prędzey dusza stanie, od Diabła

zazwyczaj komentarz dla czytelni-

żań natury filozoficznej, mających

Diogenes, gdzie tak jedwabniczek

Dzieło zostało wydane we Lwo-

niesiona. Gdyby od dziewiątey SFE-

ka-chrześcijanina: dla przykładu,

zastosowanie w codziennym życiu –

dum operor, operior (pracuję w ukry-

wie w l. 1745-46, a jego pełny tytuł

RY z góry ku ziemi prostą linią kto

czy wszystkie wymienione zwierzę-

czy do władz powinno się wybierać

ciu). Samych umarłych, to jest Ksiąg

brzmiał: „Nowe Ateny Albo Akademia

szedł co dnia mil 20 uchodząc, tedy-

ta znajdowały się w Korabiu (Arce)

ludzi młodych czy starych? Czy do-

radziłem się, nie żywych Mędrców”.

Wszelkiey Scyencyi Pełna, Na Różne

by od Stworzenia Świata ieszcze na

Noego? Otóż tak, poza kilkoma wy-

puszczać do władz cudzoziemców?

Mimo to szybko został osądzo-

Tytuły Iak Na Classes Podzielona,

ziemie nie przyszedł do tych czas”.

jątkami, a mianowicie nie znalazł się

„Żołnież powinien być nie delika-

ny przez potomnych – już w dobie

Mądrym Dla Memoryału, Idiotom Dla

Encyklopedia zawiera obszerne

tam: muł, wielbłądo-ryś, kozo-jeleń,

cik, na szystkie niewygody gotowy

oświecenia jego dzieło okrzyknię-

Nauki, Politykom Dla Praktyki, Me-

opisy historii i geografii praktycznie

lisomałpa i inne mieszańce. Dla wy-

a zwyczayny; nie twarzy lecz serca

to pomnikowym dziełem polskiej

lancholikom Dla Rozrywki Erigowa-

wszystkich państw na kuli ziemskiej,

jątkowo dociekliwych Chmielowski

pięknego; Forma Virum neglecta

ciemnoty i zacofania, choć jeśli

na Alias O Bogu, Bożków Mnóstwie,

od Europy poczynając a na Japonii

dodaje, że zwierzęta wodne „gniazda

decet (mężczyznom przystoi wygląd

się przyjrzymy, to właśnie praca

Słów Pięknych Wyborze, Kwestyi

i Chile kończąc, a także opisy bota-

swoje miały po bokach przy ścianach

niedbały). Niech będzie straszydło,

Chmielowskiego zawierała w sobie

Cudnych Wiele, O Sybillów Zbio-

niczne, zoologiczne, historię chrze-

Korabiu”. Robaków także nie było na

prędzey uciecze Nieprzyiaciel”.

wiele ideałów oświecenia – przede

rze, O Zwierzu, Rybach, Ptakach,

ścijaństwa wraz z misjami, mitologię

arce, ponieważ nie stworzył ich Bóg,

Znajdziemy i informacje prak-

wszystkim kult rozumu, doświadcze-

O Matematyce, O Cudach Świata,

egipską, grecką i rzymską, opis ju-

a „zrodziły się ze zgnilizny”.

tyczne – spis wszystkich (!) ów-

nia i zdrowego rozsądku oraz sza-

Ludzi Rządach, Polityce, O Języ-

daizmu wraz z wytknięciem Żydom

Autor encyklopedii jest katoli-

czesnych światowych uczelni (w

cunek dla autorów starożytnych, z

kach I Drzewach, O Żywiołach,

wszystkich popełnianych przez nich

kiem, księdzem; jednak nie przed-

Rzeczpospolitej było ich wówczas

których czerpie pełnymi garściami.

Wierze, Hieroglifikach, Gadkach,