kurier kulturalny

27

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 31 stycznia–13 lutego 2014 nr 2 (198)

Humor

Utracony raj Józefa Wittlina

żydowski

W numerze 21 (193) 2013 przybliżyłem szanownym czytelnikom „Kuriera Galicyj-

Żebrak zatrzymuje na ulicy ele-

skiego” zapomnianego we Lwowie Józefa Rotha, austriackiego pisarza żydowskiego

ganckiego Żyda:

pochodzenia. Kontynuując cykl sylwetek znakomitych synów galicyjskiej ziemi zapra-

- Panie radco handlowy! Znałem

pańskiego ojca nieboszczyka, pań-

szam do lektury mojego artykułu o innym twórcy, też o żydowskich korzeniach, Józe-

ską ciotkę nieboszczkę, pańskiego

dziadka błogosławionej pamięci...

fie Wittlinie. Roth i Wittlin byli przyjaciółmi, a różnica pomiędzy nimi jest taka, że ten

- Dość! – przerywa mu elegant.

– Masz tu jałmużnę i przestań mi ła-

pierwszy pisał po niemiecku, drugi zaś w języku polskim.

zić po drzewie genealogicznym!

***

i niemieckiego. W tym czasie prze-

wojnie i tęskniącego do ojczyzny, do

Po pożarze, który strawił pół mia-

ANDRZEJ SZNAJDER

bywali w Stanach także Lechoń,

spokoju i do cichego życia rodzinne-

steczka, wypłaca się pogorzelcom

Pochylając się nad cudzą śmiercią

Tuwim i Wierzyński. Wittlin organi-

go, stały się dla mnie identyczne z

doraźne zasiłki. Żebrak Jojne rów-

(anonimowych żołnierzy i przyja-

zował z nimi w polskim konsulacie

dziejami tułacza Odyssa”.

nież zgłasza się do burmistrza.

ciół – pisarzy), bacznie obserwując

tzw. wieczory literackie, które miały

Potem odbywał służbę na ogół

- Przecież twoja chata się nie

to, co się wokół niego dzieje (Karol

wśród Polonii duże powodzenie.

poza frontem, m.in. jako tłumacz w

spaliła!

Szymanowski i jego śmierć), czyniąc

Po wojnie nie widział Wittlin sen-

obozie włoskich jeńców, pracując

- Tak, panie prezydencie, ale kto

z niej drożdże, na których wyrasta

su powrotu do komunistycznego kra-

cały czas nad tłumaczeniem Odysei.

mi zapłaci za mój strach?

twórczość, Józef Wittlin zżymał się

ju i został na obczyźnie. Władcy PRL

Po demobilizacji wrócił Wittlin

***

ze śmiercią i w tej ciągłej świadomo-

nie mogli mu darować współpracy z

do Lwowa. Niestety w październiku

Stary żebrak otrzymuje z kasy

ści pisania „in articulo mortis” tworzył

Radiem Wolna Europa, dlatego jego

1928 roku wybuchła nowa wojna,

bogacza comiesięczną jałmużnę w

swoje wielkie, godne postawienia

twórczość skazali na zapomnienie.

polsko-ukraińska o Zachodnią Ga-

wysokości guldena. Pewnego razu

obok „czarnych kwiatów” Norwida,

Skutki tych działań odczuwamy do

licję. Doświadczenie bratniej prze-

zgłasza się po zasiłek, ale służba nie

„pisma pośmiertne”.

dziś.

mocy dogłębnie wstrząsnęło poetą.

wpuszcza go do mieszkania, gdyż

Jan Zieliński, wstęp do:

Na szczęście nie zapomniał Wit-

W czasie wędrówek po ogarniętym

tam odbywa się wesele córki pana

„Pisma pośmiertne i inne eseje”

tlin o Galicji. Wystawił jej wspaniały

walkami mieście tworzył i recytował

domu. Dziad oburza się:

pomnik esejem Mój Lwów. Utwór

Józefa Wittlina, Warszawa 1991.

swe spontanicznie tworzone stro-

- I dlatego mam zrezygnować z

Józef Wittlin

ukazał się w roku 1946, gdy miasto

fy, które złożyły się potem na jego

całego guldena? Na mój koszt chce

Rodzice Wittlina, Karol i Elżbieta

ostatecznie zostało zagarnięte przez

słynne Hymny. Po latach wyznał,

gaż, potem z powodu wybuchu wiel-

wydać za mąż jedynaczkę?

z Rosenfeldów, dzierżawili w Gali-

ZSRR. Autor mówi w nim, wracając

że wiersze te były jedyną uciecz-

kiej wojny, dróżnik na stacji c.k. kolei

***

cji niewielki majątek Dmytrów (ukr.

do czasów młodości, uniwersalne

ką przed okropnością tej wojny. To

żelaznej. Nie rozumiejąc wypadków

W Warszawie za czasów carskich

Дмитрів) koło Radziechowa. Dziś

prawdy o przemijaniu, lecz jednocze-

pozwoliło mu zachować psychiczną

dziejowych staje się on groteskową

wejście do Ogrodu Saskiego było Ży-

równowagę. Hymny były twórczym

jest to dość duża wieś w obwodzie

śnie o potrzebie zachowania pamięci

ofiarą tej wojny. To on sam jest ty-

dom-chałaciarzom wzbronione.

lwowskim, licząca około 1500 miesz-

protestem na lwowskie wydarzenia,

o minionych czasach.

tułową „solą ziemi” zaczerpniętą z

Żydzi warszawscy w związku z

kańców. W niej dnia 17 sierpnia 1896

a ich celem było wołanie o życie,

Galicja okazała się utraconym

biblijnego wersetu. Akcja powieści

tym opowiadali anegdotę:

roku przyszedł na świat Józef Wittlin.

apel o pokój i wyrzeczenie się prze-

rajem pisarza, wszak we Lwowie

rozgrywa się w powiecie śniatyń-

- Praojciec Adam był Żydem,

Choroba Elżbiety spowodowała ry-

mocy:

spędził aż 18 lat życia. Wittlin precy-

skim, na granicy Galicji i Bukowi-

dlatego wygnano go z rajskiego

chłą przeprowadzkę rodziny do Lwo-

zyjnie przypomina dawną topogra-

ny, oraz na Węgrzech, lecz główne

ogrodu. I na pewno nie nosił figowe-

wa, gdzie młody Józef uczęszczał do

„Jeszcze mi czarny dzień,

fię miasta i historyczne nazwy jego

miejscowości – Topory i Andrasfalva

go listka, bo jak by aniołowie rozpo-

słynnego VII Gimnazjum Klasyczne-

jak czarna zmora

wzgórz. Wspomina lwowskie kawiar-

– są wymyślone przez autora.

znali w nim Żyda? Nie ulega wątpli-

go. Literacko zadebiutował w roku

Leży na piersiach, –

nie: „Europejską”, „Sztukę”, „Romę”

W powieści widać fascynację

wości, że odziewał się w chałat.

1912 w gazetce młodzieżowej „Wici”

a już wieczność głoszę:

i „Renaissance”. – „Po całym świecie

autora Huculszczyzną: „spokojna

***

wierszem Prolog ku czci Zygmunta

Dzisiaj jest czyściec, – piekło było

prześladują mnie też zapachy lwow-

była w owych dniach huculska wieś

Gubernator z Grodna był zna-

Krasińskiego.

wczora,

skich cukierni, owocarni, handlów ko-

mimo wojny, która coraz bliżej pod-

nym antysemitą. Gdy awansował

Ze względu na profil szkoły za-

lonialnych, sklepów z herbatą i kawą”

O posłuchanie was proszę”.

chodziła ku tej ziemi... Starzy Hu-

i przeniesiono go do Petersburga,

(Przedśpiew do Hymnów)

interesował się literaturą antyczną,

– pisze autor w eseju.

culi nie kwapili się do pługa, mieli

delegacja miejscowych Żydów że-

zwłaszcza grecką i rozpoczął wie-

Siłą Lwowa byli przede wszyst-

pilniejsze sprawy na głowie: siano.

gnała go nader serdecznie.

Hymny pisane były wierszem

loletnią pracę nad tłumaczeniem

kim ludzie: „Grecy, Ormianie, Wło-

Spokojnie wyruszali o świcie na łąki,

- Nie grajcie komedii! – ofuknął

Odysei Homera. Po wybuchu wiel-

si, Saraceni, Niemcy lwowieją przy

wolnym, pełnym hiperboli, wykrzyk-

w południe przynosiły im baby mle-

ich dygnitarz. – Wiem, że nienawi-

kiej wojny wstąpił do tworzonej przy

tubylcach polskich, ruskich, żydow-

ników i personifikacji. Był to debiu-

ko i kartofle, albo nawet kluski – w

dzicie mnie z całej duszy!

armii austriackiej ochotniczej forma-

skich, a lwowieją na fest”. W utworze

tancki tom poetycki Wittlina wydany

glinianych dwojakach. W milczeniu

- Wprost przeciwnie! Cieszymy

cji Legion Polski. Oddział ten został

ożywają postaci pisarzy, poetów, ak-

w roku 1920 w Poznaniu.

spożywali strawę i do zmroku kosili.

się z całej duszy z przeniesienia wa-

jednak wkrótce rozwiązany, gdyż

torów i dziennikarzy – Kasprowicza,

Po zakończeniu walk kontynu-

Czasem jednak przerywali robotę,

szej ekscelencji do carskiej stolicy!

młodzi legioniści odmówili złożenia

Grelli, Rogowskiego, Ortwina, Ob-

ował twórca we Lwowie studia filozo-

wyjmowali z ust dymiące fajki i za-

***

przysięgi na wierność monarchii.

sta, Irzykowskiego, Przysieckiego,

ficzne rozpoczynając jednocześnie

myślali się o śmierci, co w dalekiej

Podczas pierwszej wojny świa-

Na początku 1915 roku wyjechał

Makuszyńskiego, Zahradnika i wielu

polonistykę. Podjął również pracę w

Serbii ostrzyła kosę na ich synów”.

towej jeniec niemiecki zapewnia do-

W roku 1937 Sól ziemi została

Wittlin do Wiednia, gdzie uzyskał

innych zacnych obywateli Lwowa.

miejscowych gimnazjach i wrócił do

zorcę obozowego, Żyda:

maturę i rozpoczął studia filozoficz-

Miał też pisarz niespełnione

przerwanego tłumaczenia Homera.

uznana przez „Wiadomości Literac-

- Nasz cesarz Wilhelm jest wspa-

ne. Brał też czynny udział w boga-

marzenia: – „Ze wszystkich sztuk

W roku 1922 objął Wittlin posa-

kie” za najlepszą powieść roku, a w

niały! On co dzień udaje się na front.

tym życiu kulturalnym naddunajskiej

najbardziej oddziaływa na mnie

dę kierownika artystycznego Teatru

następnym otrzymała Złoty Wawrzyn

- Nasz car Mikołaj – replikuje

metropolii. To właśnie w stolicy ce-

muzyka: Bach, Beethoven, Brahms

Miejskiego w Łodzi. Dwa lata póź-

Polskiej Akademii Literatury. Tuż

Żyd – jest jeszcze wspanialszy! On

sarstwa poznał Rilkego, Krausa i Ro-

i stara muzyka kościelna. W ogóle

niej ożenił się z Haliną Hendelsman,

przed wojną przedstawiono ją oficjal-

nie musi ruszać się z miejsca – front

tha, z którym postanowił wstąpić do

żałuję bardzo, że nie zostałem sam

która po kilku latach urodziła mu

nie do literackiej nagrody Nobla.

sam podchodzi do niego.

armii austriackiej. Chociaż obaj mieli

muzykiem” – zwierzał się jeszcze

córkę Elżbietę.

Dzieło miało być trylogią. Dwie

***

nastawienie do wojny raczej pacyfi-

przed wojną „Wiadomościom Lite-

W tym czasie udało mu się do-

następne części, które nie powsta-

Podczas pierwszej wojny świato-

kończyć i wydać tłumaczenie Ody-

ły, miały nosić tytuły Zdrowa śmierć

styczne, to, jak później wspominał,

rackim”.

wej wszyscy mężczyźni do lat pięć-

sei, za którą dostał prestiżową na-

i Dziura w niebie. Cała trylogia miała

wstyd im było, studiować spokojnie

Józef Wittlin zmarł w Nowym Jor-

dziesięciu musieli stawić się przed

z dziewczętami, podczas gdy ich

ku 28 lutego 1976 roku, lecz Galicji

grodę Polskiego PEN Clubu. W po-

zakończyć się tym, że Piotr Niewia-

komisją poborową. Pewien Żyd gali-

koledzy ginęli w okopach na froncie

nie zdradził do końca życia. W jego

łowie lat dwudziestych odbył liczne

domski jako austriacki żołnierz ginie

cyjski użalał się przed rodakami:

wschodnim.

nowojorskim mieszkaniu cały czas

podróże po Europie, a w roku 1927

we włoskim mundurze i zostaje po-

- Słyszeliście? Ten nowy lekarz

Po krótkim przeszkoleniu w eli-

wisiał na ścianie „Huculski pejzaż”,

osiadł w Warszawie i związał się ze

chowany we włoskim Grobie Nie-

wojskowy to bardzo zawzięty czło-

tarnym 21 batalionie strzelców został

taka żywa „Sól ziemi”, Zygmunta

środowiskiem skamandrytów. Waż-

znanego Żołnierza. Mimo tego jest

wiek. On nie przyjmuje łapówek, a

Wittlin za ciągłe rozmawianie na służ-

Menkesa, malarza ze Lwowa, który

ną pozycją jego twórczości, powsta-

Sól ziemi jedną z najgłośniejszych

zwalnia jedynie poborowych z wadą

bie po polsku, karnie przeniesiony do

też mieszkał w Nowym Jorku.

łą w tym czasie, jest esej Orfeusz w

powieści pacyfistycznych w literatu-

serca. Ale takie szczęście spotyka

tzw. etapu w Kraśniku. Jego oddział

Córka pisarza, Elżbieta Wittlin-

piekle XX wieku, który powstał jako

rze polskiej.

jednego na tysiąc Żydów!

miał wkrótce wyruszyć na front wło-

Lipton, wydała 3 lata temu książkę

wstęp do radiowej transmisji koncer-

W chwili wybuchu II wojny świa-

***

From one day to another. Jest to opo-

ski, ale nie dane było Wittlinowi ani bić

tu Jana Kiepury.

towej Wittlin przebywał we Francji,

W Trzeciej Rzeszy, po dojściu

się, ani zginąć na froncie. Ciężko za-

Na początku lat trzydziestych

wieść o ojcu, rodzinie i jej wojennych

dokąd wkrótce sprowadził żonę i

do władzy Hitlera, nauczyciel pyta

chorował i trafił do lazaretu. By uciec

przebywał we Francji, gdzie zbierał

losach, także o środowisku literackim

córkę. Po napaści Hitlera na Francję

małego Abramka:

myślami od potworności wojny, wrócił

materiały do swojej sztandarowej

przedwojennej Polski i amerykańskiej

Wittlinowie wyjechali przez Portuga-

- Powiedz no, jakiej rasy są Ży-

powieści Sól ziemi, którą ktoś na-

do greki. W wywiadzie dla „Wiadomo-

emigracji. Polecam ją czytelnikom

lię do USA i zamieszkali w Nowym

dzi?

ści Literackich” (12/1924) wspominał:

zwał później najbardziej zapomnia-

„Kuriera Galicyjskiego”, którzy za-

Jorku. W roku 1943 otrzymał pisarz

- Semickiej.

„w szpitalu polowym, podczas rekon-

ną polską powieścią XX wieku. Jej

interesowani życiem i twórczością

nagrodę American Academy of Arts

- Słusznie. A Niemcy?

walescencji po szkarlatynie, poczu-

bohaterem jest prosty Hucuł z Ga-

Wittlina, chcą jego pamięć ocalić od

and Letters. Wiele tłumaczył, zwłasz-

- Antysemickiej.

łem gorącą tęsknotę za Homerem,

licji, grekokatolik i analfabeta, Piotr

zapomnienia.

cza z hiszpańskiego, angielskiego

Horacy Safrin,

a dzieje żołnierza tułającego się na

Niewiadomski. Najpierw zwykły tra-

(szczególnie poezję amerykańską)

KG

Przy sabasowych świecach