20

kurier kulturalny

14–27 lutego 2014 nr 3 (199) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Postać kozaka w romantycznej literaturze polskiej

Polscy pisarze i poeci przez stulecia stworzyli różnorakie wizerunki Kozaków w swoich dziełach. Dla jed-

nych Kozacy byli obrońcami wiary, rycerzami walczącymi o niepodległość Ukrainy. Dla innych bojownikami

o sprawiedliwość społeczną i „wolność naszą i waszą”, dla jeszcze innych natomiast, zbiorowiskiem zwy-

kłych bandytów, pospolitych rzezimieszków, pijaną czernią wzniecającą rzezie, by móc nurzać się we krwi.

Kozak jest nieodłącznym elementem krajobrazu ukraińskiego, został też na trwałe wpisany w romantyczne

krajobrazy stepów opisywane przez przedstawicieli „szkoły ukraińskiej” w polskiej literaturze.

Orłyka („Orlik i Orłeńko”), Bohdan

IWONA BORUSZKOWSKA

Chmielnicki („Kościół w Gużyńcach”).

Przy czym Czajkowski opisywał wa-

„Kozak jest najzupełniej oryginal-

lecznych i dzielnych Kozaków, którzy

nym wytworem kultury stepowej. (…)

walczyli razem z wojskami polskimi

Łączy w sobie ducha wojennego,

przeciwko wspólnemu wrogowi. Ide-

rycerskość obok dzikości, ponurej

alizował ich, podobnie jak Bohdan

urody, nawet okrucieństwa. Zawsze

Zaleski, jednak opowiadania swoje

jednak skupia w sobie malownicze

opatrywał przypisami dowodzącymi

piękno, dumę i godność” – pisała

autentyczności

przedstawianych

Alina Kowalczykowa. W kręgu zain-

zdarzeń. Obraz środowiska kozac-

teresowań historią kresów południo-

kiego przedstawiał pisarz, korzysta-

wo-wschodnich znaczące miejsce

jąc z istniejących już w literaturze

zajmuje Kozaczyzna. Zaintereso-

obrazów-kliszy. Powielał stereoty-

wanie to wiąże się z romantycznym

powe obrazy Zaleskiego, ale czerpał

prądem myślowym – historyzmem.

także z folkloru i opowieści szlachty.

Kozaczyzna była zjawiskiem na tyle

Kreował obraz braci kozackiej na

oryginalnym, by zawładnąć zupełnie

potrzeby agitacji politycznej, dlatego

wyobraźnią romantyków zaintere-

przeważają w jego pisarstwie ob-

sowanych Ukrainą. Ci z twórców,

razy Kozaków – dzielnych rycerzy,

którzy idealizowali Kozaczyznę (np.

obrońców Rzeczypospolitej, którzy

Józef Bohdan Zaleski), tworzyli peł-

ponad wszystko cenią wolność, wio-

ne nastrojowości poetyckie obrazy

dą niebezpieczne życie pełne przy-

dzielnych Kozaków, korzystając przy

gód, ale potrafią być także spokojni,

tym z twórczości ludowej opiewającej

rozważni, mądrzy.

dzieje Kozaczyzny – z dum. Wyko-

W twórczości Olizarowskiego

rzystywali przy tym pieśni zebrane

spotkamy wyraźną kreację postaci

przez Maksymowicza. Polscy twórcy

Kozaka w utworze „Zawierucha”.

szczególnie ochoczo sięgają do tych

Tytułowy bohater stworzony został w

okresów historycznych, w których

Józef Chełmoński „Dojeżdżacz albo Kozak na koniu”, Muzeum Narodowe w Warszawie

oparciu o ludowe pieśni ukraińskie,

Polacy i Ukraińcy występowali razem

Pan ataman w rozdźwięk huczny

a także istniejący już stereotyp Koza-

przeciwko wspólnemu wrogowi – np.

śladował, nic nie powtarzał; on się

idealizacji kozaczyzny na kartach

Ku turbanom kiwał głową:

ka, jednak jest to postać odmienna

Turkom. Do tych neutralnych epizo-

urodził takim poetą, jakimi od lat

licznych utworów poetów „szkoły

ukraińskiej”. A rozprawa krytyka

Urodziwy, w ślad buńczuczny,

niż postaci Zaleskiego i Czajkow-

dów historii sięgają Bohdan Zaleski,

trzystu rodzili się pośród dzikich

Wiał chorągwią malinową.

siego. Autor próbował w poemacie

Tomasz Padurra, Michał Czajkowski.

siczy i kurzeni nieuczeni zaporoscy

zdaje się być próbą zdefiniowania

Kozaczyzny jako fenomenu histo-

Biały Anioł na atłasie,

połączyć postać bajronicznego bo-

Nie brak też w polskiej literaturze

śpiewacy. (…) Z krwi obcej, pośród

rycznego, który zagościł na kar-

Mile słaniał się w swej krasie.

hatera z typowo ukraińską, tworząc

również opisów ostrych konfliktów

stosunków całkiem odmiennych, po

obraz Kozaka-indywidualisty, Koza-

między Polską a Ukrainą (Goszczyń-

tach literatury.

upływie lat kilkudziesięciu, znalazł

ka-kochanka, którego namiętność

ski, Słowacki).

Czerpiąc z przeszłości polsko-

się organ narodowości prawie roz-

„Wyprawa chocimska” daje wy-

kończy się tragicznie. Kozak Oliza-

Wyraz romantycznym zaintere-

ukraińskich terenów, Józef Bohdan

wianej, bytu już przekwitłego. Tym

obrażenie o dawnej potędze polsko-

rowskiego jest zespolony z przyrodą

sowaniom Kozaczyzną daje teore-

Zaleski wprowadza już w swojej

organem Kozaczyzny jest Bohdan

kozackiej.

stepu, połączony emocjonalną wię-

tyk „szkoły ukraińskiej , Michał Gra-

wczesnej twórczości postać Kozaka

Zaleski. W swoich wierszach stwo-

Postać Kozaka występowała czę-

zią ze swoim towarzyszem wędró-

bowski, w swojej pracy „Literatura

z rycerskich czasów Ukrainy. Prze-

rzył Zaleski wyidealizowaną wizję

sto w polskiej poezji. W prozie motyw

wek przez step – koniem. Po stracie

i krytyka”, zamieszczając obszerne

Kozaczyzny. Taki obraz znajdziemy

szłość rycersko-kozacka w dumach

ten zrealizował Michał Czajkowski,

wiernego zwierzęcia w oku mężne-

fragmenty odnośnie do historii Ko-

również w emigracyjnych lirykach

„ukraińskiego słowika” jest niewątpli-

który był jednym z najgorętszych

go Kozaka widać łzę, co świadczy

zaczyzny. W rozdziale „Co znaczy

poety, w których przeważa ton no-

wie idealizacją. A proces przedsta-

entuzjastów Kozaczyzny. Swoistą

o wrażliwości kreowanej przez Oli-

Kozaczyzna?” snuje takie oto reflek-

stalgii za utraconym bezpowrotnie

wiani wyidealizowanych niby-ryce-

kozakomanią zainteresował się czy

zarowskiego postaci. Kozak ten nie

sje: „za warowną ścianą Rzeczypo-

krajem. Świat kozackiej Ukrainy w

rzy ulega wzmocnieniu w lirykach

też nią się „zaraził” już na Wołyniu.

jest pozbawiony fantazji – na prośbę

spolitej Polskiej, która wszystko za-

lirykach Zaleskiego jest pełen barw-

emigracyjnych. Wizja historycznej

Nie było to zjawisko odosobnione.

wybranki galopuje przez step próbu-

słaniała od rozlicznych szkodliwych

nych, rycerskich postaci, którym

przeszłości i jej bohaterów jest tu

Wielu poetów i pisarzy fascynowało

jąc zdobyć dla niej „chmury białą

przygód, znajduje się na wschodnich

towarzyszy dumka, tworząc całość

zupełnie odmienna, niż w przypad-

się kozaczyzną. Jednakże u Czaj-

szmatkę”. Świadczy to także o sile

granicach (…) Europy cały osobny

niezwykle poetycką. Wykreował on

ku Goszczyńskiego. Nie spotkamy u

kowskiego ta fascynacja nie maleje,

jego uczucia. Jednakże wyrażanie

systemat wojenny, wielkie stowa-

stereotypowy wizerunek Kozaka –

Zaleskiego obrazów rzezi, zniszczeń,

trwa wyjątkowo długo, stanowi nieja-

uczuć nie przychodzi mu łatwo, jest

rzyszenie ludzi orężnych, żyjących

dzielnego i pełnego fantazji, a także

mordów czy innego okrucieństwa.

ko ideologię życiową twórcy. Obrazy

zawsze milczący, oszczędny w sło-

w ustawicznej wojnie, przez wojnę

wiernego Rzeczypospolitej. Pomijał

Zaleski wybierał z przeszłości te frag-

Zaporoża i jego mieszkańców znaj-

wach, a przez to tajemniczy.

i wojną. (…) Ożywioną tymże sa-

w swoich utworach dramatyczne

menty, które pozwoliły mu ukazać

dują się na kartach „Powieści kozac-

„wolnych synów stepów” jako boha-

Kozacka legenda zawarta w

mym duchem. Mając mówić o poezji

momenty polsko-kozackiej historii,

kich”, „Ukrainek”, „Hetmana Ukrainy”,

folklorze ukraińskim stała się jed-

ukraińskiej, zabytkach właśnie tej

akcentując wspólne zwycięstwa,

terów, rycerzy, wojowników słusznej

czy „Wernyhory”. Tematykę kozacką

nym z ulubionych tematów piewców

Kozaczyzny, sądzę konieczną rze-

jak w dumie „Wyprawa Chocimska”

spraw. Ukazywał tylko jedną stronę

podjął Czajkowski już w pierwszych

kresów  południowo-wschodnich.

czą pierwej powiedzieć, co to była

(1839):

historii. Dlatego autor „Zamku ka-

swoich utworach – w debiutanckim

Uzyskała ona różne realizacji: od

Kozaczyzna, co to byli ci Kozacy,

niowskiego” zarzucał mu fałszowa-

zbiorze opowiadań z 1837 roku –

Trzema szlachy idą Lachy,

idealizacji (u Zaleskiego) po pełne

którzy przestawszy nawet składać

nie prawdy historycznej i piętnował

„Powieściach kozackich”. W utwo-

A Kozacy czterma walą;

grozy przedstawienia hajdamackich

polityczne ciało zostawiali po sobie

idealizację Kozaków, pisząc: „Koza-

rach  przedstawił pisarz epizody

W trawach pławią się po pachy,

rzezi (Goszczyński). Faktem jest, iż

niezatartą narodowość, oryginalne

cy jego są wymuskani, za salonowi,

z życia atamanów – przywódców

Z rusznic palą (…)

do popularyzacji tematu kozackie-

swoje obyczaje, swój język, swoją

za zniewieściali na kozaków; nie

kozackich, czyniąc ich postaciami

go w romantyzmie przyczynili się

poezję”.

są takimi, jakimi ich znamy w krwa-

pierwszo- lub drugoplanowymi swo-

zbieracze dum (przede wszystkim

Grabowski maluje w tym ustę-

wych dziejach Zaporoża. Podobna

Utwór opowiada o historycznej

ich opowiadań. Autor przywołuje

Maksymowicz). Obraz romantycz-

pie bohaterskość Kozaków – „ludzi

wada nie jest do przebaczenia: jest

bitwie pod Chocimiem w 1621 roku,

przede wszystkim sylwetki postaci hi-

nej Ukrainy, Ukrainy kozackiej upo-

orężnych”, dla których wojna jest

grzechem przeciw najgłówniejszemu

kiedy wojska Kozaków, dowodzone

storycznych – hetmana Piotra Kona-

wszechniały rozprawy Grabowskie-

sprawą powszednią, czyniąc z

warunkowi poetyckiego talentu, prze-

przez hetmana Petro Konaszewicza

szewicza Sahajdacznego (w opowia-

go.

nich rycerzy z kresów Rzeczypo-

ciwko prawdzie”.

Sahajdacznego, przybyły na odsiecz

daniu „Módlmy się a bijmy”), Jakuba

Stereotypy Kozaków, które po-

spolitej. Próbuje dać odpowiedź na

Natomiast Michał Grabowski,

rycerzom Jana Karola Chodkiewi-

Szacha („Wyprawa na carogród”),

wstały na kartach romantycznej li-

pytanie, czym właściwie była Ko-

autor „Literatury i krytyki” tak pisał

cza, walczącym z Turkami. Zaleski

Semena Skałozuba („Skałozub w

teratury wyzyskał w kolejnej epoce

zaczyzna? Zabiera w ten sposób

o Zaleskim, wystawiając mu dość

nasycił dumę elementami kozackiej

zamku siedmiu wież”), Stefana Ku-

Henryk Sienkiewicz w „Trylogii”.

głos w sprawie uprawomocnienia

wysoką notę: „Zaleski nic nie na-

rzeczywistości:

nickiego („Ataman Kunicki”), Filipa