26

Okruchy historii

14–27 lutego 2014 nr 3 (199) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Czernelica za czasów Czartoryskich

(do 1676 roku)

Pierwsza połowa XVII w. to okres zmierzchu dawnych rodów magnackich należących do elity władzy

w poprzednim stuleciu. Śmierć ostatnich przedstawicieli Zbaraskich, Zborowskich czy Tęczyńskich stała się

katalizatorem przegrupowania pośród establishmentu Rzeczypospolitej. Jednym ze skutków wymierania

rodów magnackich było również przechodzenie należących do nich majątków w ręce nowych właścicieli.

niemal w centrum państwa i oblegli

nów mógł poradzić kierujący obroną

ARTUR GOSZCZYŃSKI

jedno z najważniejszych miast –

Pokucia wojewoda kijowski Andrzej

tekst

Lwów, Tatarzy zaś pustoszyli tereny

Potocki. Jeszcze pod koniec sierp-

LARYSA POLISZCZUK

aż po Wieprz i San. W związku z tym

nia wroga armia szturmem zajęła

zdjęcie

dwór królewski podjął rokowania po-

twierdze w Czortkowie i Jagielnicy

kojowe, dzięki którym Osmanie prze-

i 1 września przystąpiła do oblę-

W 1607 r. bezpotomnie zmarł

rwali oblężenie Lwowa. Rozmowy

żenia Jazłowca, którego załoga

wojewoda podolski Hieronim z Bu-

polsko-tureckie zakończyły się pod-

poddała się po kilku dniach obrony.

czacza Jazłowiecki, ostatni męski

pisaniem upokarzającego dla Rze-

Również Czernelica w tym czasie

przedstawiciel rodu, w którego po-

czypospolitej traktatu w Buczaczu,

po raz kolejny musiała stawić czoło

siadaniu znajdowała się Czernelica.

w myśl którego Porta Otomańska

oddziałom osmańskim. Jak podają

W związku z tym majątek przeszedł

zyskiwała Podole wraz z Kamieńcem

Aleksander Czołowski i Czesław

w ręce jego siostry, wojewodzianki

oraz Ukrainę. Innym uwłaczającym

Chowaniec, zamek czernelicki zo-

ruskiej Jadwigi Bełżeckiej z Jazło-

dla Rzeczypospolitej punktem tego

stał w 1676 r. ponownie zniszczo-

wieckich. Doczekała się ona tylko

porozumienia było zobowiązanie się

ny, co świadczy o tym, że podjęto

jednego dziecka, córki Jadwigi, która

do wypłacania Turcji corocznego ha-

obronę miejscowości. Jest to o tyle

zmarła jeszcze za życia matki jako

raczu w wysokości 22 000 dukatów

istotne, że niektóre twierdze, jak np.

żona wojewody kijowskiego Janusza

rocznie.

Złoty Potok czy Buczacz poddały się

Tyszkiewicza. W wyniku regulacji

Szlachta nie mogła zgodzić się

bez walki. Jak się wydaje, istotnym

spadkowych dziedziczyć po Bełżec-

na te warunki, w związku z czym pod-

motywem, dla którego podjęto obro-

kiej mieli Czuryłowie z racji małżeń-

jęto decyzję o kontynuowaniu walk.

nę mogła być obecność w Czernelicy

stwa jej siostry Anny z rotmistrzem

Sytuacja na teatrze wojny odmieniła

dominikanów, którzy mogli wpłynąć

królewskim Marcinem Czuryło. Osta-

się za sprawą wiktorii chocimskiej

na postawę ludności wobec turec-

tecznie Czernelica przypadła jednej

1673 r., która zmieniła dotychczaso-

kiego zagrożenia. Po zajęciu miej-

z ich córek, Mariannie, wydanej za

wy przebieg działań. Tureckie gar-

scowości Turcy traktowali zresztą

kasztelana kamienieckiego Micha-

nizony pospiesznie uciekały z zaję-

srodze członków zakonu kaznodziej-

ła Stanisławskiego. Z małżeństwa

tych wcześniej twierdz (Jazłowiec),

skiego. Jak podaje Sadok Barącz,

tego urodziło się dwoje dzieci Ka-

a ciężar działań wojennych prze-

zamordowali oni wówczas jednego

sper i Euforozyna. Syn Czuryłowej

niósł się zaś na tereny północnej

z braci zakonnych. Wojna z Turcją

zmarł w młodym wieku, w związku z

Mołdawii i Podola. Czernelica była

zakończyła się 17 października 1676

czym rodowy majątek przypadł Eu-

więc wolna od zagrożenia, co jakiś

r. podpisaniem traktatu rozejmowego

frozynie Stanisławskiej, którą wyda-

czas jednak przypominano sobie o

w Żurawnie, mocą którego Rzeczpo-

no za starostę śniatyńskiego Piotra

trwającej wojnie, obserwując grupy

spolita nie musiała już płacić Turkom

Potockiego. Po jego śmierci w 1648

Herb Czartoryskich Pogoń na bramie zamkowej

wojsk Rzeczypospolitej, maszerują-

haraczu oraz odzyskiwała część

r. córka Stanisławskich ponownie wy-

ce przez miejscowość dla przepra-

Ukrainy.

szła za mąż za starostę kamieniec-

trwały stosunkowo długo, bowiem aż

dów Michała Korybuta Wiśniowiec-

wienia się przez Dniestr.

Konflikt z południowym sąsia-

kiego Michała Jerzego Czartoryskie-

do 1659 r. (zob. poprzedni nr KG).

kiego życie w Czernelicy skupiało się

W drugiej połowie 1673 r. wojska

dem kosztował Rzeczpospolitą bar-

go, wnosząc mu w posagu majątek

Następnym krokiem mianowanego

wokół zamku i osoby właściciela ma-

polskie zdobyły przewagę nad Turka-

dzo wiele, przyczynił się bowiem do

Czernelica.

w międzyczasie wojewodą bracław-

jątku. Sielankę tę przerwała dopiero

mi, w związku z czym w Konstantyno-

pogłębienia kryzysu państwa, ob-

Trudno dziś odtworzyć jak mogła

skim (1658 r.) Czartoryskiego była

wypowiedziana w 1672 r. Rzeczypo-

polu podjęto decyzję o intensyfikacji

ciążył skarb oraz doprowadził do

wyglądać Czernelica w momencie

fundacja kościoła w 1661 r., odda-

spolitej przez Turcję wojna i oblężenie

działań wojennych, w konsekwencji

ogromnych zniszczeń na Pokuciu

przejścia na własność rodu Czarto-

nego po jego ukończeniu w użytek

Kamieńca Podolskiego. Po zdobyciu

których Osmanie odzyskali Chocim

i Podolu. Wojna z Turcją pozostawiła

ryskich. Przypuszczalnie majątek ten

dominikanom. Fakt posiadania so-

twierdzy Turcy rozpoczęli marsz w

i ponownie poważnie zaczęli za-

po sobie zrujnowane twierdze, spu-

znacznie ucierpiał podczas powsta-

lidnej twierdzy o grubych na dwa i

kierunku Lwowa zajmując po drodze

grażać województwu ruskiemu. Dla

stoszone majątki, opustoszałe po

nia Chmielnickiego, podobnie zresztą

wysokich na sześć metrów murach,

kolejne zamki, które zmuszone były

Czernelicy szczególnie tragiczna

uprowadzeniu ludności w jasyr lub jej

jak położona nieopodal Horodenka.

nowej świątyni oraz obecności za-

kapitulować wobec bisurmańskiej

była ofensywa turecka, rozpoczęta

pomordowaniu w wyniku działań wo-

Dodatkowo ukończenia wymagała

konu kaznodziejskiego niewątpliwie

nawały. Twierdza w Buczaczu, bro-

w sierpniu 1676 r., poprzedzona na-

jennych oraz najazdów Tatarów. Los

budowa zamku zapoczątkowana

podnosiły status Czernelicy wśród

niąca się mimo fatalnego stanu mu-

jazdem Tatarów na Pokucie. Osma-

ten prawdopodobnie spotkał między

jeszcze w latach 30-tych. Starosta

okolicznych miejscowości. Bez wąt-

rów, stawiała zacięty opór, musiała

nie po przekroczeniu Dniestru skie-

innymi Czernelicę, która zarówno w

kamieniecki musiał więc liczyć się z

pienia zachęcało to również samego

jednak ulec przeważającej sile na-

rowali się w kierunku Stanisławowa,

1672 r., jak i w 1676 r. stała na drodze

koniecznością podjęcia znacznych

Czartoryskiego do częstego rezy-

jeźdźców, którzy doszczętnie zburzy-

zajmując po drodze kolejne zamki.

Osmanów, zmierzających w stronę

inwestycji dla przywrócenia Czerne-

dowania w tych dobrach, o czym

li jej obwarowania. Polskie garnizony

Niewiele wobec naporu Bisurma-

Lwowa czy Stanisławowa.

licy dawnej świetności.

świadczą listy magnata adresowa-

w innych twierdzach również dzielnie

Sytuacja Rzeczypospolitej w la-

ne właśnie stamtąd. Potwierdzają

broniły się przed atakami, jednak

tach 50. XVII w. z pewnością temu

to również rachunki z tychże dóbr,

podobnie jak Buczacz zmuszone

Pomoc dla Michała

nie sprzyjała. Mimo zawarcia ugo-

które wskazują na to, że przy zamku

były się poddać. W niektórych ze

dy Zborowskiej nadal trwały walki

utrzymywano stałą służbę oraz per-

zdobytych zamków (Jazłowiec, Złot-

Michał Łopuszański ma 32 lata, mieszka w Worosowie pod Lwowem.

z Kozakami na Ukrainie, w które

manentnie troszczono się o zaopa-

niki, Podhajce) Turcy umieścili załogi

Jest po udarze mózgu, spowodowanym zatorem w żyle szyjnej. Późna dia-

właściciel Czernelicy był żywo za-

trzenie. Ponadto zawarte w tych do-

janczarów, tworząc swojego rodzaju

gnoza spowodowała, że nastąpiła martwica komórek mózgowych, w wyniku

angażowany. Pokuciu ponadto stale

kumentach informacje o wydatkach

bazę operacyjną dla dalszych dzia-

której usunięto część mózgu. Po bardzo ciężkiej operacji we Lwowie, Michał

zagrażało niebezpieczeństwo ze stro-

dla „księcia J[aśnie] W[ielmożnego]

łań przeciwko Rzeczypospolitej. Nie

prawie się nie ruszał i nie mówił. Ogromne zaangażowanie rodziny, pomoc

ny Tatarów, a jakby tego było mało w

Kazimierza” pozwalają twierdzić,

ma dokładnych informacji na temat

ludzi dobrej woli, rehabilitacja, a także mocny organizm Michała, sprawiły,

1654 r. rozpoczęła się wojna z Rosją,

że część wychowania Kazimierza

poddania zamku w Czernelicy – jak

że obecnie ten młody Polak ma wielkie szanse wrócić do choć częściowej

zaś rok później niespodziewany na-

Czartoryskiego (syn Michała Jerze-

twierdzi Aleksander Czołowski został

samodzielności.

jazd Szwedów doprowadził państwo

go Czartoryskiego z małżeństwa z

on wówczas zniszczony. Nie może to

W styczniu br. zastaliśmy Michała we lwowskim szpitalu, gdzie ma dal-

na skraj upadku.

Joanną Olędzką, którą poślubił po

zresztą dziwić, biorąc pod uwagę po-

sze kursy rehabilitacji, a także ćwiczenia z dr logopedą [1 godzina – 75

Stałe zagrożenie ze strony Ko-

śmierci Eufrozyny Stanisławskiej

tęgę najeźdźców oraz – jak się wyda-

UAH]. Choremu potrzebny jest również sprzęt medyczny, by po powrocie do

zaków i Tatarów zmusiło nowego

w 1668 r.) przebiegała właśnie w

je – małą wartość obronną twierdzy,

domu, mógł sam ćwiczyć. U Michała pojawiły się ataki epilepsji; by je zatrzy-

zarządcę Czernelicy do ukończenia

Czernelicy. Na podstawie innych za-

która pod rządami Czartoryskiego

mać potrzebny jest specjalistyczny lek – Kepra. Zwracamy się z serdeczną

budowy zamku, który mógłby słu-

pisów tam zawartych wiadomo rów-

była raczej rezydencją niż punktem

prośbą do Czytelników Kuriera o pomoc dla Michała. Wpłaty prosimy kie-

żyć jako punkt oporu w przypadku

nież, że na dwór Czartoryskiego do

obronnym.

rować na konto fundacji: BGŻ SA 23 2030 0045 1110 0000 0222 0700 z

ataku. Czartoryski skupił się na tym

Czernelicy szlachta wysyłała dzieci

Po upadku Kamieńca Podolskie-

dopiskiem – „Michał Łopuszański”.

w pierwszej kolejności nie żałując

na wychowanie.

go Rzeczpospolita po raz kolejny w

pieniędzy na umocnienie fortecy,

Monika Narmuntowska-Michalak

W ostatnich latach panowania

XVII wieku musiała zmierzyć się z

niemniej jednak prace budowlane

Fundacja dr. Mosinga

Jana Kazimierza oraz podczas rzą-

wrogim najazdem. Turcy znaleźli się