26

Okruchy historii

31 marca–14 kwietnia 2014 nr 6 (202) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Zamek w Czernelicy za czasów Czartoryskich

Zamek w Czernelicy jest jednym z najciekawszych zabytków architektury obron-

nej i rezydencyjnej na Pokuciu, która interesuje zarówno historyków, architektów

jak i turystów. Niestety, obecnie zamek znajduje się w stanie pogłębiającej się

ruiny, która wydaje się chować przed pilnym okiem podróżnika w samym centrum

Czernelicy. Jednak, nie zawsze tak było! Jak wyglądał zamek w czasach swojego

rozkwitu, pod opieka książąt Czartoryskich?

sy o czym świadczy dokument z lat

LEWKO KWIATKOWSKYJ

osiemdziesiątych XVII wieku, w któ-

rym odnotowano wydatki na zamek,

Jak wiadomo, historia Czerneli-

a wśród produktów żywnościowych

cy jest ściśle związana z postacia-

pojawiają się „cukry” (słodycze) na

mi Michała Jerzego Czartoryskiego

cynamonie, migdały, kasztany, poma-

i jego drugiej żony, Eufrozyny Sta-

rańcze oraz przyprawy (dokładniej o

nisławskiej. W latach pięćdziesią-

tym, patrz poprzedni numer KG).

tych i sześćdziesiątych XVII wieku

Od strony północnej zamykała

małżeństwo to dokładało znacz-

zamkowe podwórze drewniana bu-

nych starań dla rozwoju miastecz-

dowla pod gontowym dachem, której

ka. Staraniem Michała i Eufrozyny

mury podpierały „od wiatru” drewnia-

przez dwa dziesięciolecia krajobraz

ne deski. Jedną część budowli zaj-

Czernelicy uległ silnym zmianom.

mowała stajnia, w której pod murami

Nad niską, drewnianą zabudową

znajdowały się żłoby do karmienia

miasteczka, otoczonego wałem i pa-

koni, a drugą część – wozownia, która

lisadą, z zachodniej strony „wyrósł”

była nie tylko miejscem „parkowania”

kościół św. Michała Archanioła, na-

karet i wozów, ale również warszta-

tomiast we wschodniej części Czer-

tem i prawdopodobnie – kuźnią.

nelicy pojawił się murowany zamek

Wśród dworu zamkowego, stała

bastionowy. Podróżnik wjeżdżający

murowana, okrągła studnia z belką

do miasteczka z zachodu, widział

i wielkim kołem do czerpania wody.

przed sobą fasadę kościoła z trój-

Nad studnią, na drewnianych słu-

dów tatarskich, powstań ludowych,

wartowni, w tym budynku znajdowa-

kich pomieszczeniach sklepione su-

kątnym frontonem. Za kościołem

pach, znajdowała się podbita gonta-

a w latach 70. XVII wieku region ten

ły się piwnice, a pomieszczenia nie

fity upiększały budowlę oraz „włoski

znajdował się prostokątny rynek, w

mi kopuła. Obok studni umieszczono

był areną wojny polsko-tureckiej.

były ogrzewane, ponieważ spełniały

dach” z dachówkami z dość kosz-

środku którego mieścił się niewielki

dwa kamienne żłoby do pojenia koni.

Działalności Michała Czartoryskie-

rolę składu – tutaj trzymano narzę-

townego materiału. Dachówki mogły

ratusz oraz karczma zajezdna, na-

Nie można pominąć obronnych

go w Czernelicy w tym okresie nie

dzia, zboże, żywność. Nad lamusem

być glazurowane, różnych kolorów,

tomiast w południowo-wschodnim

części budowli, które były gwaran-

da się omawiać również pomijając

znajdował się taras dla broniących

wykładane różnymi wzorami. Dach

kącie placu rynkowego znajdowała

cją bezpieczeństwa mieszkańców

znaczenie jego drugiej żony – Eu-

zamku, przez który można było się

pałacu w widoczny sposób wyróżniał

się, wówczas jeszcze drewniana,

zamku. Zamek w Czernelicy został

frozyny Stanisławskiej, która mogła

dostać na piętro wieży, prawdopo-

się w morzu słomianych i gontowych

cerkiew Narodzenia Najświętszej

zbudowany zgodnie z zasadami

odczuwać więź z miasteczkiem i

dobnie tu mieściła się zamkowa

dachów w Czernelicy.

Bogurodzicy, a wzdłuż zewnętrznej

staroholenderskiej szkoły architek-

jego okolicami, które otrzymała w

kancelaria.

Z przepychem i rozmiarami pa-

linii placu kryła się jednopiętrowa,

tury obronnej i wówczas należał

spadku od swoich rodziców. Możli-

Najciekawszą budowlą na dzie-

łacu kontrastowała drewniana, go-

drewniana zabudowa.

do najnowocześniejszych zamków

we, że właśnie z jej inicjatywy i pod

dzińcu zamkowym był jednopiętro-

spodarcza zabudowa zamku. Trudno

Największe wrażenie na podró-

na Pokuciu. Co prawda, nie prze-

jej opieką rozbudowywano zamek, a

wy pałac, który stał w południowej

dziś powiedzieć, jak wyglądały te

żujących sprawiał jednak zamek, któ-

szkodziło to Turkom i Tatarom zdo-

później i kościół w Czernelicy. Dzi-

części podwórza. Właśnie w nim

budynki w czasie władania Michała

ry zamykał wschodnią stronę rynku.

być go w 1672 i 1676 roku. Oprócz

siaj o Eufrozynie przypomina herb

mieszkał Michał Czartoryski z żoną

Czartoryskiego, gdyż najstarszy opis

Zbudowany został na kwadratowym

wspomnianego już rowu, twierdzę

Pilawa znajdujący się na bramie

Eufrozyną, a po jej śmierci, z Joanną

zamku pochodzi z 1757 roku. Możli-

planie, z czterema wielkimi, kamien-

otaczały kamienne mury, od środ-

zamkowej od strony dziedzińca, a

z Olędzkich jego trzecią żoną wraz

we, iż wspomniane w tym opisie bu-

nymi bastionami w kątach. Bastiony

ka szczelnie przysypane ziemią,

także w zdobieniu kościoła.

z ich jedynym synem Kazimierzem.

dynki gospodarcze „pamiętały” księ-

nadawały budowli groźnego wyglądu,

co pozwalało zwiększyć ochronę

Nowo powstały zamek nie był

Był to renesansowy, kamienny bu-

cia Czartoryskiego, ale nawet jeśli

z czym dość kontrastowała pięknie

murów przeciw artylerii, ponadto,

obiektem wyłącznie obronnym, po-

dynek, z dekorowanymi pilastrami,

były zbudowane później, to musiały

zdobiona, piętrowa brama wjazdowa.

na tych ziemnych nasypach znajdo-

siadał niektóre cechy „palazzo in

rzeźbionymi obramowaniami okien

powstać na miejscu wcześniejszych.

Pomiędzy dwoma jej oknami umiesz-

wały się stanowiska dla obrońców.

fortezza”, czyli była to rezydencja

i drzwi, jednak główną jego ozdobą

We wschodniej części podwórza

czono herb Pogoń, który prawdopo-

Każdy z czterech kątów zamku

otoczona bastionowymi umocnie-

był portyk na czterech kolumnach,

stał drewniany jednopiętrowy budy-

dobnie było widać jeszcze od bramy

zamykały wielkie, pięciokątne ba-

niami, która w razie potrzeby mogła

uwieńczony frontonem z herbem

nek – „oficyna”. Łączył on w sobie

miejskiej. Wszystkie te elementy

stiony, z których trzy były zasypane

chronić jego właściciela, a także

Pogoń. W pałacu znajdowały się

funkcje mieszkalne i gospodarcze.

wprost wskazywały, iż właścicielem

od środka ziemią, tworząc tarasy

mieszkańców miasteczka. Wjazd do

cztery komnaty mieszkalne, sienie,

Mieszkała tu służba, prócz tego,

Czernelicy był nie zwykły szlachcic,

dla prowadzenia obrony. Jeden z

zamku odbywał się przez drewniany

garderoba, jadalnia, a także kapli-

mieściła się w niej kuchnia zamko-

lecz książę Czartoryski.

bastionów posiadał strzelnicę dla

most przerzucony przez suchy rów.

ca z osobnym wejściem z podwó-

wa i piekarnia. Zgodnie z opisem z

Źródła historyczne świadczą, iż

broni ręcznej, co świadczy o tym,

Część mostu podnoszona była za

rza. Dekoracje wewnątrz budowli

1757 roku był to budynek na planie

budowa zamku czernelickiego trwała

że zbudowano go w okresie gdy

pomocą specjalnego mechanizmu,

ozdobione były zgodnie z ówczesną

prostokąta, stojący na kamiennym

ponad trzydzieści lat i zakończona

zamek należał do Jazłowieckich lub

przed bramą most poszerzał się,

modą, a najbardziej ciekawymi ele-

fundamencie, posiadał okna zamy-

została przed 1659 rokiem (dokład-

Stanisławskich.

gdyż po prawej stronie od bramy,

mentami były dwa piece z białych

kane okiennicami, a przy wejściu był

niej o tym patrz poprzednie numery

Dzisiaj, trudno przecenić zna-

przez którą wjeżdżały karety i wozy,

kafli i pozłacaną koroną z herbami

ganek.

KG). W ówczesnych dokumentach

czenie zamku dla życia Czernelicy.

była furtka. W środku bramy, przed

Michała i Eufrozyny na górze, każdy

W odróżnieniu od pałacu, nad

odnotowano znaczne wydatki Mi-

Budowla ta pełniła różne, zdawało by

wejściem na zamkowe podwórze,

taki piec był wbudowany w ścianę

tym budynkiem był gontowy dach.

chała Czartoryskiego na rozbudo-

się, niejednakowe funkcje. W zamku

z obu stron znajdowały się drzwi do

między pokojami i ogrzewał jedno-

W środku, znajdowało się pięć po-

wę fortecy. Trzeba przyznać, że w

mieszkano, broniono się, przyjmowa-

przylegających do bramy budynków,

cześnie dwa pomieszczenia. Oprócz

koi, a w sieni stał wielki murowany

tych czasach, budowa bastionowe-

no znacznych gości, tu mieszkańcy

a w centrum – wyjście na podwórze.

tego, pokoje opalano kominkami oraz

piec (podobny zachował się w Mię-

go zamku była długoterminowym

miasteczka spłacali podatki, tu też

Po zewnętrznej linii podwórza

zwykłymi kaflowymi piecami. Posia-

dzyrzeczu Ostrogskim na Wołyniu),

przedsięwzięciem,  wymagającym

nadawano im przywileje. Bez wątpie-

zamkowego znajdowały się różne

damy dość skąpe informacje na te-

w kuchni piec dla przygotowywania

znacznych kosztów. Jeśli na mate-

nia czasami jego największej świet-

budynki mieszkalne i gospodarskie.

mat umeblowania – w dokumentach

posiłków, prócz tego były jeszcze

riale i pracownikach można było za-

ności był okres Czartoryskich. Ksią-

Ze strony północnej przylegała do

archiwalnych wspominane są wy-

dwie piece z kafli dla ogrzewania

oszczędzić (kamienia w okolicy było

żę starał się zawsze o jego należyte

bramy wjazdowej drewniana war-

datki na „naprawę szafy kredenso-

komnat mieszkalnych.

pod dostatkiem, a pańszczyzny nikt

utrzymanie, o odpowiedni komfort w

townia, a w samym murze znajdo-

wej”, „kitajkę na kredens”, naprawę

Mówiąc o kuchni warto wspo-

nie anulował) to jednak usługi wy-

urządzeniu i otoczeniu. Liczny dwór,

wał się dwustronny kominek, który z

zegarów; możliwe, że mieściła się

mnieć o potrawach jakie spożywali

kwalifikowanych specjalistów kosz-

służba, hufce zbrojone, siły gospo-

jednej strony ogrzewał wartownie, a

tam również biblioteka. Pod kaplicą

właściciele i mieszkańcy zamku. W

towały nie mało, a szczególnie, jeśli

darcze, tworzyły w nim barwną mo-

z drugiej – pilnujących wjazdu straż-

znajdowała się murowana piwnica,

pierwszej kolejności były to miejsco-

mowa o architektach czy inżynie-

zaikę pełną życia i gwaru – świata,

ników. Z południa do wieży przylegał

w której za pewne trzymano wspo-

we produkty spożywcze, które rosły

rach. Należy jednak zwrócić uwagę,

który my dziś możemy sobie jedynie

jednopiętrowy budynek tzn. lamus.

minane w dokumentach wina włoskie

na okolicznych polach, dziczyzna

że koszty i wysiłki włożone w budo-

wyobrazić, błąkając się wśród ruin

Budynek ten był murowany z kamie-

i francuskie, a także miejscowe oraz

upolowana w lasach oraz ryby łowio-

wę zamku były całkowicie uzasad-

zamku.

nia, a okna i drzwi były dekorowane

przywożone piwo wareckie. W pałacu

ne w Dniestrze. Prócz tego, do stołu

nione, gdyż w przeciągu XVI i XVII

rzeźbą kamienną. W odróżnieniu od

były kamienne podłogi, we wszyst-

księcia podawano również delikate-

wieku Pokucie zaznało wielu najaz-

KG