22

Okruchy historii

29 kwietnia–15 maja 2014 nr 8 (204) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Czernelica pod rządami Potockich

Niemal całe osiemnaste stulecie Czernelica znajdowała się pod rządami Potockich. Podczas tego okresu naddnie-

strzańskie miasteczko znacznie zmieniło swój wygląd, a także przynależność państwową, stając się w wyniku I roz-

bioru Rzeczpospolitej, częścią Cesarstwa Austriackiego. Ludność zamieszkująca włość znacznie się powiększyła,

powstały też trzy cerkwie grekockatolickie pod wezwaniami Narodzenia Najświętszej Marii Panny, św. Mikołaja oraz

przeniesienia relikwii św. Mikołaja. Austriacy w 1789 r. zdecydowali o przeprowadzeniu kasaty klasztoru dominika-

nów, wskutek czego rzymskokatolicki kościół pod wezwaniem św. Michała przeszedł spod opieki mnichów pod

opiekę miejscowego proboszcza.

niku retorsji ucierpiały Tyśmienica,

sował się stanem swojej pokuckiej

do wolnego wyrębu na opał i zabudo-

ARTUR GOSZCZYŃSKI

Horodenka, Śniatyn i Czernelica, w

rezydencji w Czernelicy. Co więcej

wanie w lasach należących do włości

O ile w XVII stuleciu Czernelica

której dokonano znacznych szkód

ze względu na kłopoty finansowe

czernelickiej.

ze względu na swoje położenie wy-

między innymi profanując świątynię

zmuszony był pożyczać pieniądze

Według Jarosława Nikołowicza

dawała się jednym z ważniejszych

oraz uszkadzając zamek.

pod zastaw rodowych majątków,

Rylski i Strzegocki mieli korzystać

punktów na południowym pograniczu

Na podstawie regestu zniszczeń

między innymi Czernelicy.

z części miasteczka od 1766 r., zaś

Rzeczypospolitej to w wieku XVIII nie

w Czernelicy oblatowanego w księ-

Potocki nie był w stanie spłacić

Mikołaj Wolski od 1767 r. Nie udało

miała żadnego znaczenia dla obron-

gach grodzkich halickich wiadomo, że

długów zaciągniętych pod zastaw

się jednak odnaleźć dokładniejszych

ności państwa. Wynikało to przede

potłuczono zamkowe okna, zrabowa-

naddniestrzańskiej włości. W związ-

informacji na ten temat oraz określić

wszystkim z braku konfliktów z Portą

no 35 obrazów oraz inne ruchomości

ku z tym 29 lipca 1780 r. w ramach

okoliczności w jakich doszłoby do

Otomańską w tym okresie. Ponadto

np. futra z niedźwiedzi. W spisie nie

kondescencji określono roczną intra-

zawarcia konkretnych umów w tej

wobec antymilitarystycznego podej-

wymieniono uszkodzeń murów, nie

tę miasteczka, a następnie 5 marca

sprawie.

ścia szlachty do polityki państwa

wykluczone jednak, że obwarowania

1781 r. dokonano podziału między

O ile więc dla okresu od XV do

powoli zapominano o twierdzach

twierdzy również zostały uszkodzone.

jego wierzycieli.

poł. XVIII w. dokładnie wiadomo w

Józef Potocki

wykorzystywanych w poprzednich

Możliwe, że stosunkowo niewielkie

Podczaszy Gostyński Krzysztof

czyim posiadaniu znajdowało się

latach do obrony granic. Mimo to

straty jakich doznał zamek w wyniku

Rylski otrzymał „Część miasteczka

miasteczko, to dla II poł. XVIII stulecia

nych przez Marcjannę Potocką wia-

również w XVIII stuleciu miały miej-

najazdu wynikały ze skupienia się

Czernelicy w cyrkule rynkowym od

nie ma co do tego pewności Prócz

domo, że to właśnie ona przejęła za-

sce ważne dla historii miejscowości

Kozaków na łupieniu czernelickich

przedmieścia Selański Kąt i Szczy-

wspomnianych Rylskiego i Strzegoc-

rząd nad zamkiem i miasteczkiem.

wydarzenia, które zostaną pokrótce

greko i rzymskokatolickich świątyń,

głowka zwanych, koło gościńca

kiego część miasteczka prawdopo-

Trudno jednak ustalić czy wojewodzi-

skreślone w niniejszym artykule.

które, jak wynika z regestu, zostały

publicznego w rynek po lewej ręce

dobnie znajdowała się w tym czasie

na wołyńska przebywała w swoich

Krótko po zawarciu pokoju w

do cna ograbione z kosztowności.

idąc od zamku leżącą, tudzież wieś

również w posiadaniu Woroniczów.

pokuckich dobrach, wydaje się bo-

Karłowicach (1699 r.) Rzeczpospo-

Dla przykładu, z kościoła dominika-

Chmielowa nad Dniestrem leżącą

Niewykluczone jednak, że uda się te

wiem, że większość czasu spędzała

lita musiała zmierzyć się z widmem

nów zrabowano dużą część sprzętu

[…] tudzież stawki przyległe, zamek

kwestie przybliżyć w przyszłości.

raczej w Sędziszowie, gdzie wraz z

kolejnego konfliktu jakim była III

liturgicznego zabierając zeń między

murowany ze wszystkim zabudowa-

Według Aleksandra Czołowskie-

mężem wznieśli na początku XVIII

wojna północna. Formalnie nie brała

innymi kielichy, antepedia czy ornaty.

niem i stajnią cesarską, tudzież z ju-

go po XVII wiecznych burzach wojen-

w. pałac w parkowym otoczeniu.

ona w niej udziału, jednak większość

Kozacy podobnie postąpili z grecko-

rysdykcją rynkową. Karczma wjezdna

nych w XVIII stuleciu życie małomia-

Potwierdzają to zresztą dokumenty

walk rozgrywała się na jej terenie,

katolickimi cerkwiami, które również

w rynku; ogród Konopiszcze koło wi-

steczkowe na Rusi toczyło się wolno

jakie zostały wystawione przez nią w

co skutkowało wyniszczeniem kraju.

ogołocili z cenniejszych dewocjona-

zowskiej zwany cały; drugi ogród przy

i ospale. Według historyka tamtejsze

tej miejscowości.

Trudno znaleźć zakątek polsko-litew-

liów, co więcej zrabowane zostały

gościńcu z folwarku po lewej ręce

społeczności popadły w długotrwały

Z perspektywy wdowy posiada-

skiego państwa, który nie odczułby

także ruchomości należące do pa-

przy sadzie dworskim wzdłuż leżący;

okres apatii, czego przejawem był

jącej okazały pałac w centrum kraju,

w jakimś stopniu ciężarów tej wojny.

rochów. Podczas najazdu ucierpiał

cerkiew pod tytułem Wniebowzięcia

między innymi zastój handlu i prze-

nierozważnym byłoby pozostawać w

Niezależnie czy to w Koronie czy

również folwark oraz poszczególni

Panny Maryi dziekańska cum iure

mysłu. Zdanie to z powodzeniem

pozbawionej luksusów twierdzy na

Wielkim Księstwie Litewskim obce

członkowie osady, którym zabierano

patronatus”.

można odnieść do Czernelicy. W tym

kresach, w poczuciu ciągłego zagro-

wojska znaczyły swoją obecność ra-

bydło oraz cenniejsze przedmioty.

Podczaszemu litewskiemu Jo-

przypadku należy mieć jednak na

żenia ze strony Tatarów czy zbunto-

bunkami i łunami pożarów. Wojenna

Najeźdźcy byli bezwzględni w swo-

achimowi Karolowi Potockiemu przy-

uwadze, że miasteczko doświadczy-

wanego chłopstwa. Znane są oczy-

pożoga nie ominęła majątków Mi-

ich poczynaniach, bez skrupułów

padła „Część miasteczka Czernelicy

ło nieprzyjacielskich inkursji również

wiście przypadki kobiet doskonale

chała Potockiego, jednakże wobec

mordując wszystkich, którzy posta-

w cyrkule rynkowym od przedmie-

w XVIII w.

odnajdujących się w tego rodzaju

braku źródeł można jedynie snuć

nowili bronić swego dobytku.

ścia Andruchówki koło gościńca

Niewątpliwie znaczący wpływ

warunkach i z powodzeniem admini-

na kondycję społeczno-gospodar-

przypuszczenia na temat strat w

Wojewoda wołyński dokonał nie-

publicznego w rynek po prawej ręce

strujących majątkami na kresach. Nie

czą miasteczek w województwie

Czernelicy. Według dokumentów wi-

zbędnych napraw w zamku doprowa-

cmentarza i kościoła WW. ojców do-

wydaje się jednak aby przejawiająca

ruskim miała aktywność ich właści-

zytacji tamtejszej cerkwi greckokato-

dzając twierdzę na stanu używalno-

minikanów czernelickich leżąca” z

skłonności dewocyjne Marcjanna

cieli. Czernelica nie mogła się w tej

lickiej w 1711 r., w miasteczku pojawili

ści. W skali posiadanego przez niego

polami i sianożęciami.

Potocka była zainteresowana takim

kwestii pochwalić zbytnim zaintere-

się Kozacy, którzy zabrali ze świątyni

majątku nie wydaje się aby straty te

Kolejnym z wierzycieli była Ma-

życiem. Ponadto do pozostawania w

sowaniem Potockich, którzy zwra-

jedną z ksiąg liturgicznych. Według

nadszarpnęły zbytnio jego finanse,

rianna Morska, która przejęła „Część

Czernelicy z pewnością nie zachęcał

cali niewielką uwagę na swoje nad-

Leontija Wojtowycza był to oddział

wtargnięcie Rosjan do Czernelicy

miasteczka Czernelicy w cyrkule ryn-

stan tamtejszej rezydencji, która w

dniestrzańskie dobra. O ile Michał

Iwana Skoropadskiego pod komen-

i innych jego posiadłości było więc

kowym od przedmieścia Kosiewski

połowie XVIII w. zaczęła zdradzać

Potocki bywał w Czernelicy oraz w

dą Grigorasza Iwanenki wysłany dla

raczej demonstracją siły niż akcją

z klasztorem WW oo dominikanów

konieczność gruntownych napraw.

razie potrzeby inwestował w napra-

zabezpieczenia przemarszu Piotra I

mającą na celu upadek Potockiego.

przy gościńcu ku Olchowcu w prawej

Według opisu zamku z 1757 r. z

wę zamku, to jego spadkobiercy nie

i jego oddziałów, które w dniach 1-9

Działania Kozaków przyniosły jed-

ręce ciągniący się leżąca” z polami

muru otaczającego zamek stopnio-

przejmowali się problemami mia-

czerwca przemieszczały się z Jawo-

nak znaczny uszczerbek mieszkań-

i sianożęciami.

wo odpadały kamienie. Koniecz-

steczka. Konsekwencją takiej po-

rowa przez Złoczów, Lwów i Rohatyn

com miejscowości, którym ów na-

Niejakiemu Strzegockiemu przy-

ność naprawy zdradzała również

stawy było między innymi powolne

do Bracławia. Według ukraińskiego

jazd musiał poniekąd przypomnieć

padła „Część miasteczka Czernelicy

część pałacowych okien, w których

popadanie w ruinę tamtejszej twier-

historyka Kozakom zakazano doko-

o łupiestwie tureckich i tatarskich

w cyrkule rynkowym od przedmieścia

obluzowały się szyby. Reparacji wy-

dzy. Ponadto należy wspomnieć,

nywania jakichkolwiek zniszczeń w

hord, które z podobną bezwzględ-

podzamcza Kilawki i Winogradu, przy

magała także część budynków go-

że Potoccy nie czuli się przesadnie

miejscowości, nie można mieć jed-

nością zwykły łupić miasteczko w

zamku folwarku po niżej rozległym”.

spodarczych wchodzących w skład

związani z Czernelicą, nie były to

nak pewności czy zastosowali się do

XVII stuleciu.

Otrzymał też dwa ogrody, pierwszy

kompleksu zamkowego.

bowiem ich dobra rodowe, a jedynie

tegoż rozkazu.

Michał Potocki zmarł w 1749 r., z

ciągnący się po prawej stronie fol-

Po śmierci wojewodziny wołyń-

jeden z wielu nabytych majątków, z

Największe szkody w I połowie

małżeństwa z Marcjanną z Ogińskich

warku aż po winnicę, oraz drugi przy

skiej w 1766 r. Czernelica przeszła

których czerpali dochody. Przypusz-

XVIII w. miasteczko poniosło w 1739

doczekał się dwóch potomków Piotra

sadzie dworskim. Do tego przyznano

na własność jej syna Piotra Potoc-

czalnie właśnie to było powodem

r. w związku z akcją odwetową Ro-

i Antoniego. Majątek jaki pozostawił

mu prawo do folwarku na Kilawce

kiego. Podobnie jak w przypadku

luźnego stosunku Piotra Potockiego

sjan będącą odpowiedzią na plany

został po jego śmierci podzielony

wraz z gumnem i wszystkimi zabu-

rodziców również w jego przypad-

do włości nad Dniestrem, której nie

zawiązania antyrosyjskiej konfede-

między synów i wdowę, która do-

dowaniami, winnicę na parowie pod

ku nie ma informacji na temat re-

wahał się zastawić wierzycielom.

racji przez Potockich. Plany te osta-

datkowo posiadała dożywocie na

folwarkiem oraz cerkiew pod wezwa-

zydowania przezeń w miasteczku.

Decyzja ta z kolei pociągnęła za

tecznie nie doczekały się realizacji,

dobrach Będziemyśl i Klęczany. W

niem św. Mikołaja.

Wynikało to jak się wydaje z za-

sobą doniosłe skutki dla miastecz-

miały jednak poważne konsekwen-

wyniku dalszych umów objęła ona

Ostatnim z wierzycieli, któremu

angażowania Potockiego w spra-

ka, które w konsekwencji tego zo-

cje zarówno dla głowy rodu, het-

również na pewien czas zarząd nad

przypadły dobra w miasteczku był

wy polityczne, co wymagało stałej

stało podzielone między przedstawi-

mana wielkiego koronnego Józefa

Sędziszowem, w którym znajdowa-

Mikołaj Wolski. Przyznano mu część

obecności w centrum kraju. Nie wy-

cieli średniej szlachty. Niewątpliwie

Potockiego, jak również dla miano-

ła się jedna z głównych rezydencji

miasteczka znajdującą się na pod-

kluczone, że sporadycznie bywał

był to dla Czernelicy koniec pewnej

wanego w 1726 r. wojewodą wo-

Potockiego. Nie ma dokładnych in-

zamczu wraz z polami i sianożęciami.

w swoich naddniestrzańskich do-

„epoki”, która rozpoczęła się wraz z

łyńskim Michała Potockiego, których

formacji na temat podobnych ustaleń

Otrzymał też ogród pod dworskim

brach, chociażby przy okazji obrad

nadaniem praw do miasteczka Teo-

dobra zostały spustoszone przez

dotyczących Czernelicy, niemniej na

gumnem na Kilawce oraz pewne

sejmiku halickiego. Trudno jednak

dorykowi Buczackiemu w 1440 r.

oddziały Kozaków rosyjskich. W wy-

podstawie dokumentów wystawio-

uprawnienia, między innymi prawo

przypuszczać aby szerzej intere-