25

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 16–29 września 2014 nr 17 (213)

Jak zginął

„Marsz lotników” (rozpoczynającego

wódcy polskiego lotnictwa myśliw-

się od słów „Lotnik skrzydlaty”), pu-

skiego na Zachodzie.

blicznie wówczas odegranego przez

W 1943 r. W związku z tragicz-

tadeusz Dołęga-Mostowicz?

ną śmiercią gen. Władysława Sikor-

Polskie Radio. W następnych latach

Bajan odbywał staż w Wielkiej Bry-

skiego, Jerzy Bajan wszedł w skład

tanii, a w latach 1936-1937 kształcił

polskiej komisji badającej przyczyny

się w Wyższej Szkole Wojennej w

tej katastrofy. Po wojnie przewod-

Był najbardziej znanym i najpoczytniejszym polskim pisarzem dwudziesto-

Warszawie.

niczył komisji w sprawie ustalania

lecia międzywojennego. Młody, przystojny i bogaty. Kochała się w nim cała

Niedługo przed wybuchem wojny

zwycięstw polskich pilotów, tworząc

Warszawa – od kuchareczek i pokojówek począwszy, a na damach z towa-

w 1939 r. Jerzy Bajan jako podpuł-

tzw. „Listę Bajana”.

kownik objął dowództwo Oficerskiej

Po zakończeniu wojny Jerzy Ba-

rzystwa skończywszy. Ponieważ nienawidził piłsudczyków, mógł się wykpić

Szkoły Lotniczej w Dęblinie (szkołę tę

jan pozostał na emigracji w Londy-

z wojennej awantury i wyjechać z kraju. Ale on zachował się przyzwoicie

utworzono w 1927 r. po przeniesieniu

nie. Od rządu brytyjskiego otrzymał

i poszedł na front. Zginął 20 września 1939 roku w Kutach, zastrzelony

jej z Grudziądza). Wielu polskich lot-

jednak bardzo niską rentę inwalidzką

ników walczących kilka lat później w

(najniższą z możliwych), z której led-

przez sowietów nad Czeremoszem przy rumuńskiej granicy. Do ostatniego

wojnie o Wielką Brytanię należało do

wo udawało się mu się wraz z żoną

mostu II Rzeczypospolitej zabrakło mu jedynie kilkuset metrów.

jego uczniów.

Marią utrzymać. Działał jako prezes

Stowarzyszenia Lotników Polskich

andrzEJ sznaJdEr

podobnie jak dwa dni wcześniej Sta-

w Londynie. Zmarł w 1967 r. Pocho-

Drogę do nieba skraca,

nisław Ignacy Witkiewicz. Jeszcze

wany został w Northwood Cemetery.

przestrzeń ma za nic

Przyszedł na świat 10 sierpnia

inna wersja głosiła, że zabił go polski

Na jego nagrobku widnieje dumnie

Smutki mu z czoła

1898 roku w Okuniewie koło Głę-

żołnierz, który został za to później

dla kolejnych pokoleń nazwa miasta

pęd zwieje

bokiego na Białorusi, w majątku

osądzony i rozstrzelany. Pojawiły się

jego urodzenia z adnotacją: „Lwów

Mieszkając w Warszawie, Jerzy

Stefana Mostowicza i Stanisławy Po-

dziesiątki różnych relacji niby naocz-

Poland”.

Bajan miał okazję często odwiedzać

powicz, herbu Dołęga, który stał się

nych świadków.

potem jego przydomkiem literackim.

Według naukowych badań wielu

Po kilku latach rodzina przeniosła się

historyków najbardziej prawdopo-

do Głębokiego, gdzie ojciec był zna-

dobna dziś wersja śmierci pisarza

nym prawnikiem, a matka zajmowała

wygląda tak: Mostowicz przejechał

się domem i wychowaniem dzieci,

woskowym samochodem przez most

bo oprócz Tadeusza była jeszcze

na Czeremoszu na polską stronę w

siostra Janina i brat Władysław. W

Kutach, by zdobyć chleb dla głodu-

Głębokiem na miejscowym cmenta-

jących po rumuńskiej stronie pol-

rzu do dziś jest grób jego rodziców,

skich uciekinierów. Namówił jakie-

Tadeusz dołęga-Mostowicz

a naprzeciwko kościoła wisi tablica

goś Żyda do upieczenia kilkunastu

pamiątkowa w języku polskim i biało-

Wilczur”, oraz napisany tuż przed

chlebów i kilkudziesięciu bułek i gdy

ruskim, poświęcona pisarzowi.

wojną „Pamiętnik Pani Hanki”. Do-

rankiem ładował pieczywo przed pie-

Rodzice zadbali o wychowanie

robił się na książkach wielkiego ma-

karnią, sowiecki czołg, który właśnie

i wykształcenie młodego Tadeusza.

jątku i był jednym z niewielu polskich

wjechał do miasta, zwrócił uwagę na

W 1915 roku ukończył wileńskie

pisarzy, którzy żyli dostatnio utrzymu-

stojący polski samochód wojskowy

gimnazjum i rozpoczął studia praw-

jąc się jedynie z pisania.

i ruszył w jego stronę. Mostowicz

nicze na Uniwersytecie Kijowskim.

Osiem z tych utworów sfilmowa-

widząc to wskoczył do auta i począł

Tam zetknął się z działalnością nie-

no w Polsce jeszcze przed wojną.

uciekać w kierunku rumuńskiej gra-

Nagrobek

podległościową i wstąpił do POW.

Grały w nich wielkie gwiazdy polskie-

nicy. Z czołgu oddano serię z broni

swoją liczną rodzinę. W okresie mię-

W 1967 r. w związku ze śmiercią

Dwa lata później przerwał studia

go kina; Jadwiga Smosarska, Kazi-

maszynowej, a ta trafiła auto, które

dzywojennym przeprowadziły się tam

Jerzego Bajana pisano: „Nazwisko

i dziwną okrężną drogą przez Fin-

mierz Junosza-Stępowski, czy Józef

przekoziołkowało i wpadło do rowu, a

z Galicji jego dwie cioteczne siostry

tego znakomitego lotnika znane jest

landię i Szwecję przedostał się do

Węgrzyn. Nawet amerykańskie wy-

– Janina z Kędzierskich Dobrucka

doskonale ludziom jego pokolenia,

Warszawy, by wstąpić do polskiego

twórnie filmowe starały się o prawo

oraz Maria z Kędzierskich Wowko-

znajduje też trwałe miejsce w historii

wojska. Brał udział w wojnie polsko-

do ekranizacji jego dzieł.

nowiczowa. Często odwiedzał także

polskiego lotnictwa”. Dodawano też:

bolszewickiej jako kawalerzysta.

Jednocześnie był bardzo nielu-

pozostałe siostry – mieszkającą w

„Z nazwiskiem tym wiążą się osią-

Ponieważ po wojnie majątek

biany przez krytyków i tzw. „twórców

Piotrkowie Jadwigę Kędzierską oraz

gnięcia, które stały się niemal legen-

Okuniewo został po stronie sowiec-

pierwszorzędnych”, gdyż – jak mówili

zamieszkałą w Lesku Wandę Dwo-

dą lotniczą. Bajan był prawdziwym

kiej, Mostowicz bez środków do ży-

o nim – pisał dla „kuchareczek i po-

rzaczkową. Nieraz wyprawiał się tak-

arcymistrzem sztuki latania, a jego

cia znalazł się z powrotem w War-

kojówek”.

że na narty do Krynicy.

powietrzne sukcesy emocjonowały

szawie. W roku 1925 otrzymał po-

Miał piękny apartament w War-

W 1939 r. Jerzy Bajan widział

w okresie międzywojennym ludzi

sadę zecera w redakcji narodowej

szawie w secesyjnej kamienicy na

się ze swoją liczną rodziną po raz

tak, jak dzisiejsze olimpiady. Może

„Rzeczpospolitej”. Praca w drukarni

rogu Pięknej i Alej Ujazdowskich i

ostatni. Już w dniu 2 września pod-

nawet i bardziej”.

spowodowała, że przypadkiem zo-

jeździł buickiem, luksusową ame-

czas bombardowania Dęblina przez

stał pisarzem. Tam właśnie pojawiły

rykańską limuzyną. Był zawsze do-

oddziały niemieckie został ranny w

się jego pierwsze nieśmiałe próby;

brze ubrany, elegancki i szarmancki.

Jak równo silnik gra,

lewą rękę. Przetransportowany do

najpierw dziennikarskie, a potem

Ponieważ nienawidził piłsudczyków,

Jak śmiało śmigło tnie,

Warszawy, następnie znalazł się

pisarskie. Swoimi ciętymi artykuła-

mógł przez swoje szerokie znajo-

Już ginie pośród chmur

z otwartych drzwi szoferki wysunęły

we Lwowie, gdzie Maria Wowkono-

mi naraził się piłsudczykom, którzy

mości wykupić się bez żadnego

najśmielszych orłów

się na ziemię zwłoki pisarza. Naocz-

wiczowa szukała dla niego ratunku

wydali na niego wyrok. Porwany

problemu z wojennej awantury i wy-

niebotyczny ślad.

ni świadkowie twierdzili, że leżał na

u przebywającego wówczas w mie-

Na przestrzeni ostatnich dziesię-

przez „nieznanych sprawców” został

jechać z kraju. Hollywood na niego

ziemi wśród porozrzucanych wokół

ście doktora Felicjana Lotha. Jesz-

cioleci Jerzego Bajana upamiętnie-

przez nich wywieziony z Warszawy

czekał.

bochenków chleba. Czyż to nie gro-

cze w tym samym roku ze Lwowa

niono nazwami ulic w największych

do pobliskich Janek, dotkliwie pobi-

Ale on zachował się przyzwoicie

teskowa śmierć?

Bajan przedostał się przez Rumunię

polskich miastach – w Warszawie,

ty i wrzucony do glinianki, w której

– w mundurze podoficera Wojska

Jego ciało złożono w kościele w

na Zachód.

Krakowie (równoległa do ul. Żwirki

miał utonąć. Od niechybnej śmierci

Polskiego ruszył na front. Zginął 20

Kutach, a sowieci nawet nie prze-

Mimo trwałego kalectwa Jerzy

i Wigury), Poznaniu, Wrocławiu,

uratował go przypadkowy rolnik,

września 1939 roku w Kutach, za-

szkadzali w pogrzebie, na który przy-

Bajan nie poddał się załamaniu. W

Gdańsku i Szczecinie.

który wczesnym rankiem przyjechał

strzelony przez sowietów nad Cze-

były setki ludzi. Pochowany został na

latach 1940-1945 służył w Polskich

W 2004 r., w związku z 70. rocz-

na łąkę grabić siano i usłyszał jęki

remoszem, przy rumuńskiej granicy.

miejscowym cmentarzu w grobowcu

Siłach Powietrznych Wielkiej Bry-

nicą wygranej w Challenge u, wspo-

pobitego Mostowicza.

Do ostatniego mostu II Rzeczypo-

rodzinnym Chanowiczów dnia 24

tanii, jednak przestrzelona ręka nie

mnienie o Jerzym Bajanie zatytuło-

Po tym wydarzeniu stroniąc nieco

spolitej zabrakło mu jedynie kilku-

września.

pozwalała na swobodne prowadze-

wane „Pilot i artysta” zamieściła Ja-

od bieżącej polityki, zajął się na dobre

set metrów! Stali na nim żołnierze

Władcy PRL-u długo nie kwapili

nie samolotu. W związku z tym w

nina z Wowkonowiczów Piekarska,

pisaniem. Pierwszym jego wielkim

rumuńscy i gdyby Mostowicz zdążył

się ekshumacją Mostowicza do kraju,

1942 r. skonstruowano urządzenie.

w którym jak się wydaje najtrafniej

sukcesem literackim była wydana w

wjechać na most, to sowieci nie od-

choć sowieci zaraz po wojnie na nią

Był to stalowy hak, który przytwier-

określiła jego najważniejszą cechę:

1932 roku powieść Kariera Nikode-

ważyliby się strzelać.

zezwolili. Był dla nich niewygodny,

dzony do przegubu lewej ręki za-

„Bajan był jednym z niewielu pilotów,

ma Dyzmy obnażająca słabość wła-

Niestety do dziś nie wiadomo

a większość jego powieści znalazła

stąpił bezwładną dłoń. Dzięki temu

dla których latanie było sztuką, wy-

dzy i ówczesnych elit Rzeczypospo-

na sto procent, jak zginął. Z biegiem

się wtedy na indeksie. Dopiero gier-

podczas II wojny światowej Jerzy

magającą nie tylko silnej ręki i precy-

litej. Specjaliści twierdzą, że napisał

czasu powstało kilkanaście wzajem-

kowska odwilż lat siedemdziesiątych

Bajan dokonał szeregu lotów bojo-

zji, ale również poczucia piękna. Mój

ją w odwecie za to, co go spotkało od

nie się wykluczających wersji tego

i skuteczne starania kard. Stefana

wych. W 1943 r. już jako pułkownik

wuj był artystą, po prostu”.

sanacji.

wydarzenia. Mówiono, że zginął pod-

Wyszyńskiego i Jarosława Iwaszkie-

objął funkcję oficera łącznikowego w

W sumie stworzył 16 poczytnych

czas negocjacji z sowieckimi oficera-

wicza doprowadziły do ekshumacji

dowództwie lotnictwa myśliwskiego

powieści. Są to m.in. „Ostatnia bry-

mi, gdyż zwlekał z oddaniem pisto-

Nie straszny mrok i mgła,

i sprowadzenia prochów pisarza do

RAF-u (Royal Air Force – Królew-

gada”, „Doktor Murek zredukowany”,

letu, że zabili go tuż przed wejściem

Nie straszny wiatr, co dmie,

Polski. Przywieziono je 24 listopada

skie Siły Lotnicze), co de facto było

„Drugie życie doktora Murka”, „Trzy

sowietów ukraińscy nacjonaliści, a

Jesteśmy od Ikara mędrsi

1978 roku i złożono w katakumbach

równoznaczne ze stanowiskiem do-

serca”, dylogia „Znachor” i „Profesor

nawet, że popełnił samobójstwo,

o tysiące lat.

na warszawskich Powązkach.