18

Okruchy historii

31 października–13 listopada 2014 nr 20 (216) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Zapomniana kwatera obrońców Lwowa

i kresów Wschodnich z lat 1918 – 1920

na Cmentarzu Janowskim

Znajdujące się na polu nr 37 cmentarza Janowskiego szczątkowe pozostałości

kwatery Obrońców Lwowa to echo wydarzeń do jakich doszło we Lwowie

i Małopolsce Wschodniej w latach 1918 – 1920. Trwająca od 1 do 22 XI 1918 r.

pierwsza obrona Lwowa, dzięki wytrwałości „zbiorowego” żołnierza, jakim była

ludność cywilna, oraz odsieczy z kraju, zakończyła się zwycięstwem Polaków.

Zostało ono jednak okupione poważnymi stratami. Do końca listopada poległy

lub zmarły z ran 202 osoby.

kilku poziomach groby miały zostać

roku, kiedy poświęcono cmentarzyk,

PAWEŁ NALEŹNIAK

oddzielone od siebie niskimi mur-

miało być na nim pochowanych 626

W trakcie wspomnianych walk

kami oporowymi z czerwonej cegły.

osób. Z kolei wg danych z 1 X 1937 r.

dwa największe lwowskie cmentarze:

Przewidziano przeprowadzenie prac

już 610 osób w 576 mogiłach. W dru-

Łyczakowski i Janowski, znalazły się

ekshumacyjnych, niwelację terenu,

giej połowie 1938 r. w kwaterze spo-

w strefie działań operacyjnych armii

wykonanie betonowego obramienia

czywało 608 osób – wiele wskazuje,

ukraińskiej. Utrudniało to ich wyko-

mogił i umieszczenie żelaznych krzyży

że była to liczba ostateczna i taka też

rzystywanie do celów grzebalnych.

z imionami i nazwiskami poległych. W

widniała na kamiennej tablicy infor-

Dlatego też strona polska chowała

samym centrum planowano wybudo-

macyjnej z prawej strony wejścia.

swoich poległych, bezpośrednio na

wanie monumentalnego pomnika wg

Postęp prac spowodował, że na

terenie walk lub na zapleczu frontu.

projektu Witolda Rawskiego. Koszt

1 XI 1936 roku zaplanowano otwarcie

Celom takim służyły m.in. miejskie

zamierzonych robót oszacowano na

cmentarzyka. „Gazeta Lwowska” tak

parki: Kościuszki (Ogród Jezuicki)

około 20 tysięcy złotych. Zaapelo-

opisała to wydarzenie: „Wczoraj na

i Kilińskiego (Stryjski), skwery przy-

wano do społeczeństwa o wsparcie

Cmentarzu Janowskim we Lwowie

legające do Domu Technika, Korpu-

finansowe.

odbyła się wzruszająca uroczystość

su Kadetów i Politechniki Lwowskiej

Sprawą zainteresował się Urząd

poświęcenia nowej kwatery Obroń-

oraz podwórze Szkoły im. H. Sien-

Wojewódzki Lwowa. Mając świado-

ców Lwowa i Kresów Wschodnich.

kiewicza. Pogrzeby urządzano też

mość, że Towarzystwo dysponuje

Poza grobami Obrońców Lwowa

na oddalonym od centrum wydarzeń

zbyt szczupłymi funduszami, za-

na Cmentarzu Obrońców Lwowa, w

Cmentarzu Gródeckim.

proponował Straży Mogił Polskich

ramach Cmentarza Janowskiego 626

Pierwszy etap walk o Lwów za-

Bohaterów przejęcie „opieki” nad

grobów bohaterów Obrony Lwowa

kończył się polskim zwycięstwem

urządzaną już kwaterą. Jednakże

i Kresów Wschodnich z lat 1918 –

ale nie oznaczał odsunięcia bezpo-

władze tej, skądinąd bardzo zasłu-

1920 znajdowało się rozrzuconych

średniego zagrożenia od miasta. Do

żonej organizacji, odpowiedziały

na Cmentarzu Janowskim. W roku

połowy kwietnia 1919 roku Ukraińcy

odmownie argumentując, że polem

ubiegłym staraniem Tow[arzystwa]

wielokrotnie ponawiali próby jego

jej działania jest wyłącznie Cmentarz

Opieki nad Grobami Polskich Bohate-

zdobycia. Po krótkim okresie spoko-

Obrońców Lwowa. W efekcie zosta-

rów pod przew[odnictwem] gen[erała]

Kwatera Obrońców Lwowa i Kresów Wschodnich przed

ju, w sierpniu 1920 roku ponownie

ła ona powierzona stałej „opiece”

w stanie spocz[ynku] Jędrzejewskiego

zniszczeniem (fot. Roman Wesołowski)

znalazło się ono na linii frontu. Był

Polskiego Towarzystwa Opieki nad

dokonano ekshumacji zwłok i skupio-

to skutek wojskowego i politycznego

Grobami Bohaterów we Lwowie.

no je w osobnej kwaterze cmentarza,

niepowodzenia wyprawy kijowskiej

mknęli wojskom bolszewickim drogę

Do momentu utworzenia naj-

położonej na wzgórzu. W środku

i ofensywy Armii Czerwonej, która

do Lwowa.

pierw ukraińskiej, a później polskiej

kwatery wznosi się wspólna mogiła

stawiała sobie za cel zbolszewizo-

Gdy nastał czas pokoju, troskę o

kwatery wojskowej, pole 37 cmenta-

27 nieznanych żołnierzy, dookoła zaś

wanie całej Europy. W tym kulmi-

żołnierskie mogiły uznano za szcze-

rza Janowskiego stanowiło miejsce

w wielu rzutach znajdują się pozostałe

nacyjnym momencie, kiedy ważyły

gólną powinność narodu. Na terenie

pochówku osób różnych narodowo-

groby, każdy z krzyżem i nazwiskiem

się losy Rzeczypospolitej ludność

Małopolski Wschodniej zadanie to

ści. Obok poległych we wzajemnej

poległego oficera wzg[ędnie] żoł-

Lwowa nie szczędziła starań dla

spełniała powołana w lipcu 1919 r.

walce Polaków i Ukraińców oraz cy-

nierza”.

odparcia najazdu, licznie zasilając

Straż Mogił Polskich Bohaterów. Z

wilnych ofiar tych zmagań spoczywali

Wydarzenie to, miast być powo-

Tablica informacyjna po pra-

Małopolskie Oddziały Armii Ochot-

jej inicjatywy rozpisano konkurs na

tu także pojedynczy żołnierze włoscy,

dem do dumy, wbrew wszelkim prze-

wej stronie wejścia wraz z

niczej. W jej szeregach, co szósty

projekt budowy Cmentarza Obrońców

austriaccy i rosyjscy. W pierwszych

widywaniom wywołało dyskusję na

napisem: Tu spoczywa 608

żołnierz pochodził z miasta nad

Lwowa. Przez długi czas nie plano-

latach powojennych zwożono tutaj

temat skuteczności działań Polskiego

Obrońców Lwowa i Kresów

Pełtwią.

wano urządzania odrębnych kwater

ciała polskich i ukraińskich żołnierzy

Towarzystwa Opieki nad Grobami

Wschodnich

W omawianym okresie liczba po-

wojskowych poza tą nekropolią. Na

ekshumowane z różnych pól bitew-

Bohaterów we Lwowie i realizującej

ległych na froncie wschodniomałopol-

Cmentarzu Janowskim powstała ona

nych ziemi lwowskiej. Miejsce wiecz-

te same obowiązki statutowe Straży

skim ciągle rosła. Ich ciała z różnych

żołnierzy Ukraińskiej Galicyjskiej Armii

dopiero w 1936 roku. Inicjatywa jej

nego spoczynku znajdowali tu także

Mogił Polskich Bohaterów. Zarzucano

pól bitewnych zwożono do Lwowa

i Ukraińskich Strzelców Siczowych po-

utworzenia przypadła innej zasłużonej

ci bohaterowie walk, którzy umierali

obydwu organizacjom rywalizowanie,

i chowano na utworzonym jeszcze

ległych w latach 1918-1919. Decyzja

organizacji – Polskiemu Towarzystwu

w okresie pokoju. W dodatku wielu

powielanie swoich zadań i przerost

w 1918 roku Cmentarzu Obrońców

o nadaniu jej narodowego charakteru

Opieki nad Grobami Bohaterów we

obrońców Lwowa było pochowa-

społecznictwa. Straż Mogił Polskich

Lwowa nazywanym też Cmenta-

pociągnęła za sobą konieczność prze-

Lwowie. Osobne miejsce dla Żydów-

nych w innych rejonach cmentarza

Bohaterów nie odniosła się do wspo-

rzem Orląt. Znaczną liczbę pogrze-

prowadzenia prac ekshumacyjnych.

uczestników zmagań o niepodległość

i konieczne było ich przeniesienie

mnianych kwestii. Jej zastrzeżenia

banych stanowili ranni umierający

Zdarzało się bowiem, że poległych

Polski wydzielono też na przylegają-

na nowe miejsce. Jak widać zakres

wzbudziła natomiast treść jednej z

w miejskich szpitalach. Pochówki

w bratobójczej walce Polaków i

cym do nekropolii janowskiej nowym

prac ekshumacyjnych, które prze-

kamiennych tablic umieszczonych

odbywały się także na innych lwow-

Ukraińców chowano obok siebie na

kirkucie izraelickim.

prowadzono był znaczny.

przy wejściu do kwatery, na której

było napisane: Cmentarz Obrońców

skich nekropoliach: Łyczakowskiej,

polach 37 i 38.

Bardzo szybko Cmentarz Ja-

Prawdopodobnie na początku lat

Lwowa i Kresów Wschodnich z lat

Janowskiej, Izraelickiej, Kleparow-

W 1935 r. Wojewódzki Oddział

nowski stał się najważniejszym

dwudziestych XX wieku na polu 37

1918, 1919 i 1920 r. Zarzucając

skiej, Kulparkowskiej i Zniesieńskiej.

Polskiego Towarzystwa Opieki nad

obok Cmentarza Obrońców Lwowa

było pochowanych około 680 osób.

Wojenne mogiły wyrosły również w

Grobami Bohaterów zdecydował, że

Towarzystwu dublowanie tej nazwy.

miejscem spoczynku bohaterów po-

Liczba ta ciągle ulegała zmianom

podmiejskich Brzuchowicach, Bod-

na części pola 37 powstanie osobna

Prezes Straży Mogił Polskich Boha-

ległych w Małopolsce Wschodniej. W

głównie na skutek ekshumacji: z

narówce, Lewandówce, Hołosku

kwatera dla obrońców Lwowa i Kre-

terów Wanda Mazanowska tak pisała

1929 r. znajdowało się tu co najmniej

Cmentarza Janowskiego na Cmen-

Wielkim i Zimnej Wodzie oraz dalej

sów Wschodnich poległych w latach

do władz wojewódzkich:

709 żołnierskich mogił, zgrupowa-

tarz Obrońców Lwowa i spoza Lwo-

…Pozwalamy sobie, jak naj-

położonych Horpinie, Żółkwi, Busku,

1918 – 1920. Zaprojektowano ją w

nych w kilku miejscach, zwłaszcza

wa na Cmentarz Janowski. Ważnym

uprzejmiej zauważyć, że […] na

Brodach, Rohatynie, Zborowie i Zło-

kształcie regularnego prostokąta z wi-

na polach 28 i 37.

impulsem do uporządkowania tego

wspomnianej kwaterze położony jest

czowie. Mogiłą – kurhanem uczczo-

doczną symetrią względem osi środka

W latach 1933-1934 staraniem

pola, stało się, jak już wspomniano,

duży kamień z napisem „Cmentarz

no pamięć bohaterskich Abraham-

i wyraźnie zarysowaną linią dziesięciu

ukraińskiej „Hromady” na polu 38 tego

utworzenie w jego sąsiedztwie ukra-

Obrońców Lwowa”, że zatem ten

czyków, którzy pod Zadwórzem za-

rzędów grobów. Zgrupowane na

cmentarza urządzono kwaterę dla

ińskiej kwatery wojskowej. 1 XI 1936