22

Okruchy historii

31 października–13 listopada 2014 nr 20 (216) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

gdzie są mogiły z dawnych lat?

W świadomości Polaków zagadnienie o polskich jeńcach wojennych, więzionych

przez Sowietów po 17 września 1939 roku, funkcjonuje wyłącznie w kontekście

zbrodni katyńskiej. całkowitemu zapomnieniu uległ los blisko 30 tysięcy jeńców,

którzy trafili do obozów pracy NKWD. Ich często w żaden sposób nieoznaczo-

ne i zaniedbane mogiły znaczą tragiczny szlak czerwcowej (1941) ewakuacji na

wschód.

zmarłych pochówki te odbywały się

JERZY SZcZEŚNIAK

najwyraźniej w kilku miejscach: na

W niedzielę, 13 lipca 1941 r. ewa-

placu przy szpitalu rejonowym, przy

kuowane z tzw. Zachodniej Ukrainy,

kościele katolickim lub/i najwyraź-

gnane przez konwojentów kolumny

niej sąsiadującym z nim cmentarzu

polskich jeńców pochodzących z róż-

parafialnym.

nych punktów obozowych dotarły do

Sporządzenie listy zmarłych w

rejonu miejscowości Krywoszyjinci.

Skwirze na podstawie wyłącznie

Dzień po dniu mające za cel Kijów

znanych aktualnie relacji oraz wspo-

oddziały niemieckiej 1 Grupy Pancer-

mnianego zestawienia PCK jest

nej gen. płk. von Kleista, wykorzystu-

zadaniem niemożliwym do wykona-

jąc luki w obronie Sowietów, podąża-

nia. Trudno w oparciu o nie dociec

ły nieomal w ślad za nimi. Każdego

nawet, na ile relacje te mogą być

dnia, budząc zaniepokojenie i cieka-

kompletne.

wość mieszkańców dotychczas ci-

Będące najbardziej obszernym

chej wioski, wiodącą przez nią drogą

świadectwem zestawienie wymienia

przewalały się uchodzący na wschód

w odniesieniu do Skwiry ośmiu lu-

cywile, transporty z ewakuowanymi

dzi, którzy mieli umrzeć na miejscu z

dobrami, zmierzający do i od frontu

odniesionych ran. Liczba ta jest toż-

żołnierze RKKA, a wreszcie pędzeni

sama z występującą w opisującym

Kriwoszyjinci, mogiła zbiorowa (zdjęcie ze zbiorów ROPWiM)

pod bronią więźniowie oraz jeńcy.

ewakuację dokumencie sowieckim.

Zważywszy na zapisy poczynio-

tom sprowadzić ciężarówki, którymi

Mieszkańcy wsi: Antonina Ma-

Ponieważ sowiecka informacja odno-

cjach mieszkańców próżno szukać

ne w relacjach jeńców (którzy podają

przewieziono ich do Skwiry.

kariwna Lewczuk, Olha Demianiwna

si się jednak wyłącznie do 13 lipca, a

potwierdzenia dla wersji jenieckiej,

m.in., że byli świadkami pochówku, a

Po przybyciu transportu do mia-

Stohnij i Wasyl Iwanowycz Łyszczuk

przynajmniej niektórzy z pośród niżej

która podaje, iż podczas nalotu

nawet brali w nim czynny udział), licz-

sta ludzi tych rozmieszczono przy-

wspominają, że licząca według ich

wymienionych, według świadków,

konwojenci nie pozwolili zejść im z

bę zabitych oraz domniemany wiek

puszczalnie w dwóch lokalizacjach:

oceny trzy tysiące ludzi kolumna je-

mieli umrzeć dopiero w kolejnych

drogi i rozproszyć się (ludzie, którzy

oraz kondycję wymienionych, powyż-

skwirskim szpitalu rejonowym oraz

niecka rozciągała się na przestrze-

dniach, zbieżność ta wygląda na

w panice naruszali ten zakaz, padli

sza informacja wydaje się być nieści-

w improwizowanym szpitalu zorgani-

ni blisko kilometra. Otoczeni przez

przypadkową.

ofiarami prowadzonego przez kon-

słą. Przypuszczalnie ludzie ci naka-

zowanym w zabudowaniach byłego

konwój mężczyźni szli ustawieni po

wój ostrzału). Brak w nich również

zem konwojentów zostali po prostu

sierocińca. Z braku podstawowych

ośmiu – dziewięciu w jednym rzędzie.

1) Firlej z Warszawy

wzmianki o tym, że rannych nie było

dołączeni do Polaków dla skrócenia

środków medycznych zatrudnieni w

Ich ubrania były brudne i zniszczo-

2) Jan lub Franciszek Kucharski z

czym opatrywać, a wszelkich prób

czasu trwania czynności związanych

drugim z nich lekarze nie mogli wiele

ne, niektórzy mieli na sobie rzeczy

Warszawy

udzielenia pomocy przez współto-

z pochówkiem zabitych. Zarówno

pomóc. Zapewne z tej też przyczyny

cywilne, część nie posiadała butów.

3) Walery Maślanka z Soboniowic

warzyszy, zabraniano, szydząc przy

Odmienny kolor i krój mundurów oraz

4) Adolf Skubisz z Sosnowca

tym z ofiar.

dostrzeżone guziki z polskim godłem

5) Wacław Statiwo z Turka

Docierające do wioski odgłosy

upewniły obserwatorów, iż mają do

6) Marian Stefaniak z Warszawy

strzałów, którym towarzyszyły krzyki

czynienia z Polakami.

7) Stefan Synowiec z Krakowa

i jęki ludzi, rodziły wiele domysłów.

Wkrótce po przejściu przez wio-

8) Stefan Szczur z Zagorzyc

Pełniejszej wiedzy o tym, co się

skę maszerujący zatrzymali się na

stało, nabrano dopiero wtedy, gdy

odpoczynek. Świadkowie podają, iż

Informacje pozyskane od rodzin

do znajdującej się na początku wsi

umęczeni ludzie rozsiedli się na zie-

zmarłych dają możliwość pełnej

studni podjechała sowiecka sanitar-

mi, po obu stronach drogi. Według

identyfikacji oraz bliższego pozna-

ka. Czerpiący zeń wodę oficer, kie-

sporządzonego po mających nastą-

nia losów dwóch z pośród wyżej

rowca oraz pielęgniarka rozmawiali

pić wkrótce wydarzeniach zapisu w

wymienionych osób – Stanisława

ze sobą w podnieceniu. Słyszano

sowieckim raporcie wszystko to mu-

Firleja oraz Mariana Stefaniaka.

wyraźnie, jak mówili, iż w nalocie zgi-

siało dziać się około godziny 13:40.

Stanisław Firlej, syn Franciszka,

nęło sześćdziesiąt osób, a jeszcze

„Nagle – w ślad za mieszkań-

urodził się w dniu 4 kwietnia 1907 r.,

więcej zostało rannych. Jak zawsze

cami podaje nastoletnia autorka za-

w Podgórzu, mieście, które wraz z

w podobnych sytuacjach, kierowani

mieszczonego w Wisnyku Skwyrsz-

całą gminą kilka lat później wcielo-

ciekawością wiejscy chłopcy chcieli

Zofia Obnowska i Stanisław Firlej, zdjęcie ślubne, 1936

czyny (nr 43, lipiec 2011 r.) Anna

no, jako dzielnicę, do obszaru Kra-

zobaczyć wszystko na własne oczy.

rok (ze zbiorów Danuty Kotowskiej-Firlej)

Hawryluk – na horyzoncie pojawiła

kowa. Po wieńczącej czas nauki w

Planowali podejść bliżej, przepędził

się ciemna plama, która poczęła

mieszkańcy jak i jeńcy zgodnie poda-

jeszcze w dniu 13 lipca na miejscu

gimnazjum maturze znalazł zatrud-

ich jednak jeden z konwojentów, mó-

przybliżać się z hałasem. Był to sa-

ją, że pochówek ofiar odbył się z peł-

zmarło ośmiu jeńców. Ponieważ

nienie w Spółce Akcyjnej Fabryki

wiąc, że nie jest to widok dla dzieci.

molot z czarnymi krzyżami na skrzy-

nym poszanowaniem dla zmarłych.

Skwira była w tym czasie miastem

Portland-Cementu „Szczakowa”, w

Wykazujący 46 zabitych oraz 208

dłach. Przeleciał bardzo nisko, tuż

Ich zwłok nie wrzucano do wykopa-

przyfrontowym, pozbawionym wła-

latach bezpośrednio poprzedzają-

rannych sowiecki raport nie pozo-

nad głowami więźniów. Po chwili za-

nego dołu w sposób chaotyczny, ale

dzy i pozostawionym samemu sobie,

cych wybuch wojny pracował jako

stawia wątpliwości, że rezultaty nie-

wrócił i ruszył ponownie w kierunku

delikatnie i ostrożnie w nim układano.

jakiejkolwiek szansy na polepszenie

urzędnik kolejowy, na stacji Tuchów

mieckiego nalotu musiały być rze-

kolumny. Tym razem, żeby zaatako-

Dwóch zabitych konwojentów pocho-

warunków nie było. Chociaż już na-

(pow. Tarnów). W roku 1936 zawarł

czywiście straszne, a towarzyszące

wać. Ponieważ wokół była tylko pu-

wano oddzielnie, gdzieś w pobliżu.

stępnego dnia w mieście pojawili

związek małżeński z Zofią z domu

im widoki porażające.

sta przestrzeń nikt nie uciekał. Sa-

Jeńcy, którzy odnieśli lżejsze

się Niemcy, zmiana „opiekunów” nie

Obnowską, z którą miał dwie córki:

Z relacji mieszkańców Kriwoszij-

molot atakował dopóki nie skończy-

rany, zostali dołączeni do pozo-

wpłynęła w żaden sposób na poło-

urodzoną w tym samym roku Danutę

niec wynika, że jenieckiej kolumny

ła mu się amunicja. (...) W miejscu,

stałych i pognani wraz z nimi dalej.

żenie rannych. Dopiero po jakimś

oraz młodszą od niej o dwa lata Kry-

dłużej nie wstrzymywano. Po jako

w którym dotąd siedzieli jeńcy była

Sporządzony blisko trzydzieści lat po

czasie, prawdopodobnie wszystkich

stynę. We wzruszających słowach

takim jej uporządkowaniu ludzi popę-

„krwawa jatka”. Wszędzie słychać

opisywanych tu wydarzeniach przez

jeńców ewakuowano w końcu na za-

Danuta Kotowska – Firlej wspomina,

dzono rychło w dalszą drogę. Pozo-

było jęki rannych”. W odróżnieniu

byłego jeńca Stanisława Menesiaka

chód, do Równego.

iż ojciec był „człowiekiem kochają-

stawione ciała zabitych miały zostać

zapis podaje, że nastąpiło to jednak

Z dostępnych relacji byłych jeń-

od przytoczonej opowieści jenieckie

cym wszystkich”, niezwykle serdecz-

pochowane we wspólnym grobie

nie od razu, a po upływie przynaj-

ców wynika, że w poprzedzającym

relacje, mówią, że kolumnę nie tylko

nym, utrzymującym żywe kontakty z

przez trzech miejscowych: Mykołę

mniej kilku godzin, przed nastaniem

opuszczenie Skwiry okresie grzeba-

ostrzelano, ale również obrzucono

całą rodziną, w tym z licznym rodzeń-

Sydorowycza Hewczuka, Demiana

wieczoru. Menesiak wspomina rów-

niem zmarłych kolegów zajmowali

granatami. Jeden z sowieckich ra-

stwem swojej żony.

Honczaruka oraz Makara Hnatowy-

nież, że pozostawionych na miejscu

się sami. Według przekazanego we

portów dopowiada również, że ata-

Marian Stefaniak, syn Stanisła-

cza Woznyja. Wszyscy oni, ze wzglę-

ciężej rannych umieszczono począt-

wrześniu 1941 roku PCK zestawie-

kujących samolotów było więcej.

wa, urodził się w dniu 19 czerwca

du na wiek, nie podlegali ogłoszonej

kowo w pobliskim obozie. Dopiero po

nia oraz wspomnień ludzi, którzy

Najwyraźniej z powodu nieobec-

1910 r. w Górach Karwackich, nie-

po wybuchu wojny mobilizacji i dzięki

zachodzie słońca udało się Sowie-

kontaktowali się później z rodzinami

ności na miejscu wydarzeń w rela-

wielkiej wsi zlokalizowanej w pobliżu

temu pozostali na miejscu.