24

kurier kulturalny

31 października–13 listopada 2014 nr 20 (216) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

POLSkA NAUkA BEZ WkłADU LWOWA?

W ostatnim czasie tematyka dotycząca dawnych Austro-Węgier wzbudza zainteresowanie coraz większego grona badaczy.

Świadczy o tym nowa publikacja w języku angielskim, poświęcona zagadnieniom nauki i instytucji naukowych w imperium

Habsburgów i Austro-Węgrzech. Znalazły się tam artykuły badaczy związanych z Wiedniem oraz przedstawicieli innych

ośrodków naukowych od Budapesztu po Nowy Jork. Podjęto w niej zagadnienie nadawania narodowego charakteru nauce

w wielonarodowym imperium Habsburgów i późniejszych Austro-Węgrzech od połowy XIX w. do 1918 r. Autorzy stawiają

pytanie jak w środowisku naukowym funkcjonował wspólny, niemieckojęzyczny obszar, a na ile poszczególne narody two-

rzyły i chciały tworzyć własne środowiska naukowe w związku z nasilającym się w XIX w. procesem nadawania nauce sta-

tusu dobra narodowego. W publikacji uwaga została skoncentrowana na dyscyplinach ścisłych i naukach przyrodniczych.

wymienia wyłącznie (sic!) ukraińskie

ne tu porównanie z Towarzystwem

nauk ścisłych – polepszających służ-

węgierskiego działacza niepodległo-

MIcHAŁ PIEKARSKI

czasopisma i instytucje, całkowicie

ściowego (brał udział w rewolucyj-

Naukowym im. Szewczenki we Lwo-

bę zdrowia, ekonomię i technologię.

W 10 rozdziałach poszczególni

nie zauważając istnienia szeregu

wie (wymienianym jednak kilkakrot-

nym rządzie 1848 r. oraz w rządzie

Prawo było zaś przewidziane jako

autorzy podejmują wybrane zagad-

polskich czasopism naukowych, w

nie w niniejszej książce), w którym

Austro-Węgierskiego porozumienia

kierunek dostarczający urzędników

nienia związane z dyscyplinami

tym chociażby wydawanego przez

kultywowanie i badanie kultury ruskiej

1867) i jednocześnie postać wspiera-

państwowych, pozostających pod

naukowymi i krajami wchodzącymi

Ossolineum „Czasopisma Księgo-

(ukraińskiej) było celem nadrzędnym

jącą edukację w swoim kraju (założył

pełną kontrolą. Autor pisze przy tym,

w skład Austro-Węgier. Wśród tery-

zbioru Publicznego im. Ossolińskich”

ponad zagadnieniami ogólnonauko-

m.in. uniwersytet w Kolozsvár). Pol-

że Austriacy o germańskim pocho-

toriów wchodzących w skład Austro-

(od 1828 r.), czasopisma „Kosmos”

wymi. Idea przyświecająca Czechom

skiemu historykowi od razu nasuwa

dzeniu widzieli siebie jako przewod-

Węgier osobno omówione zostały

(od 1876 r.) będącego organem Pol-

polegała na posłużeniu się słowiań-

się tu postać Leona Sapiehy, jedne-

nią kulturową siłę, przeznaczoną do

kwestie dotyczące Austrii, Węgier

skiego Towarzystwa Przyrodników

skim zjednoczeniem jako politycz-

go z dowódców powstania listopado-

utrzymania struktury i siły państwa

i Czech. Zabrakło za to osobnego

im. Kopernika (najstarszego polskie-

nym narzędziem dla wzmocnienia

wego, marszałka sejmu galicyjskiego

centralnego. Należałoby jednak myśl

rozdziału poświęconego Galicji, z

go towarzystwa przyrodniczego, za-

pozycji słowiańskich naukowców

czego wynikają także pewne braki

łożonego we Lwowie w 1875 r.), czy

i ich narodowych instytucji w Au-

The Nationalisation

przedstawionej publikacji.

wydawanego przez Towarzystwo

stro-Węgrzech. Miało to zastąpić

of Scientific

W rozdziale wstępnym autorzy

Politechniczne we Lwowie „Czaso-

dawne związki z nauką niemiecką

akcentują pogląd głoszący, że kwe-

pisma Technicznego” (od 1883 r.).

i utrwalić słowiańską nomenklaturę

Knowledge in the

stie rozwoju nauki były powiązane

Należałoby autorom przypomnieć,

naukową. Czesi zatem poza wła-

Habsburg Empire

z napięciami politycznymi, stwarza-

że we Lwowie (a więc stolicy zarów-

snym patriotyzmem uprawiali także

jącymi sytuację, iż problemy natury

no całej Galicji, jak i głównego miasta

patriotyzm słowiański, odgrywający

(1848–1918)

naukowej stawały się problemami

dla tzw. Galicji Wschodniej) w latach

coraz większą rolę od lat 80., co też

politycznymi. Myśl przewodnia roz-

1864-1918 wychodziło 1119 tytułów

ożywiło komunikację w środowisku

działu – a także całej książki – zwra-

prasowych, z czego 957 (ponad 85%)

naukowym. Warto byłoby dodać –

red. Mitchell G. Ash,

ca uwagę na to, że wszelkie nauko-

w języku polskim, stawiając Lwów na

od tego czasu rozpoczął się także

Jan Surman

we i edukacyjne instytucje – szkoły,

pierwszym miejscu przed Krakowem.

coraz intensywniejszy kontakt ukra-

uniwersytety, jak i media, stawały się

W innym miejscu Jan Surman

ińsko-czeski (naukowy i polityczny),

narzędziami kreującymi naród. Dzia-

stwierdził, że kodyfikacja terminolo-

mający swoją kontynuację również

Palgrave Macmillan

łalność naukowców tego okresu – zaj-

gii w językach narodowych była nie-

po I wojnie światowej.

Basingstoke 2012

mujących się dyscyplinami ścisłymi

zbędna dla domagania się kulturo-

Prezentowana publikacja podej-

i przyrodniczymi – została rozpatrzo-

wego rozwoju i dojrzałości. Jak traf-

muje ciekawą tematykę, dotąd czę-

na pod kątem pracy na rzecz własne-

nie zauważył, praca nad terminolo-

sto niezauważaną. Poprzez omówie-

tę uzupełnić o fenomen polonizacji

i jednocześnie założyciela Akademii

go narodu. Autorzy zwracają uwagę

gią narodową i słownictwem prowa-

nie często szczegółowych zagadnień

niemieckojęzycznych elit w Galicji,

Rolniczej w Dublanach.

na rolę języka w kreowaniu identyfi-

dziła także do intensyfikacji badań

otrzymujemy wnikliwą analizę wy-

przytaczając (jeżeli wymieniać już

Soňa Štrbáňová pokazuje w jaki

kacji narodowej, eliminacji wpływów

w niektórych dyscyplinach. Podał tu

branego problemu, rozpatrywanego

tylko z grona osób zajmujących się

sposób patriotyzm w nauce odgrywał

obcych w słownictwie i składni – w

jako przykład Józefa Rostafińskiego

zazwyczaj w aspekcie jednego na-

dyscyplinami ścisłymi i przyrodni-

pozytywną rolę w wykształceniu cze-

tym terminologii nauk ścisłych i przy-

z Krakowa, który kierował szerokimi

rodu. Pomimo prób syntezy zebrane-

czymi) już tylko niepolsko brzmiące

skiej terminologii, a nawet czeskich

rodniczych. Wśród ważnych naro-

badaniami w Galicji. Autor pominął

go materiału (zwłaszcza w rozdziale

nazwiska takich polskich uczonych

badań i instytucji edukacyjnych.

dowych instytucji autorzy wymienili:

przy tym całkowicie postać Hiacynta

wstępnym), brak jednak często wielu

jak: Eugeniusz Romer, Rudolf Weigl,

Umożliwiało to też czeskim naukow-

Węgierską Akademię Nauk (1845),

Łobarzewskiego, działającego na

odniesień, mogących ukazać wybra-

August Erwin Balasits, czy Ludwik

com branie udziału w międzynarodo-

Akademię Umiejętności w Krako-

Uniwersytecie Lwowskim pioniera

ny problem w szerszym kontekście.

Eberman, co świadczy o panującej

wej współpracy wśród naukowców

wie (1872), Towarzystwo Naukowe

botaniki krajowej, badającego m.in.

Jednym z powodów jest brak rozdzia-

w tym kraju koronnym tendencji

słowiańskich (czerpiąc np. z polskiej

im. Szewczenki we Lwowie (1873),

florę Karpat. Brak tej postaci jest

łu wnikliwie podejmującego tematykę

przeciwnej.

terminologii naukowej). Jednocześnie

Czeską Akademię Nauk (1890) –

zauważalny zwłaszcza gdy autor

Galicji, co sprawia, że powstaje obraz

Gábor Palló ukazał różne przy-

w latach 80. i 90. XIX w. patriotyzm

uznając je za kulturowe symbole i

pisze, że „biologia stała się jedną z

niepełny i nieraz wręcz nieodpowia-

padki naukowego nacjonalizmu w

zaczął przeradzać się w nacjonalizm

aktywne części składowe identyfika-

pierwszych dyscyplin, w których na-

dający realiom historycznym. Lwów

XIX-wiecznych Węgrzech. Autor

i szowinizm odznaczający się ostrym

cji narodowej. W tym miejscu należy

cjonalizacja spowodowała intensyfi-

jako ośrodek przede wszystkim nauki

zwrócił też uwagę, że nacjonalizm wę-

i trwałym oddzieleniem od nauki nie-

zwrócić uwagę na niepełny obraz

kację badań – odkąd amatorzy mogli

polskiej o ponadlokalnym znacze-

gierski miał dwa oblicza: po pierwsze

mieckiej. Posłużenie się nauką do

Galicji, a przez to i Austro-Węgier

współuczestniczyć w klasyfikacji”.

niu został pominięty. W rozdziałach

Węgrzy zmagali się z Habsburgami

celów politycznych stworzyło bariery

ukazany w tym i innych rozdziałach

Do badań Łobarzewskiego dołączył

omawiających osobno poszczególne

i ich obcymi wpływami, po drugie,

ograniczające udział Czechów w

książki. Autorzy popełnili błąd – jak

bowiem Włodzimierz Dzieduszycki –

terytoria imperium Habsburgów brak

Węgrzy uporać się musieli z liczny-

międzynarodowym środowisku na-

wskazuje na to dobór ukazanych

założyciel Muzeum Przyrodniczego

odniesień do innych jego części może

mi mniejszościami narodowymi. Aby

ukowym. Autorka przedstawiła jakie

przez nich faktów – akcentując rolę

we Lwowie. Ani jednak postać Ło-

być jeszcze usprawiedliwiony. Jed-

walczyć z wpływami Habsburgów, na

postawy zajmowali czescy naukowcy

Krakowa jako głównego ośrodka

barzewskiego, ani Dzieduszyckiego

nak w rozdziałach podejmujących

Węgrzech w XIX w. powołano wiele

wobec antagonizmu czesko-niemiec-

nauki polskiej. Już samo powyższe

nie pojawia się w żadnym rozdziale

zagadnienia ogólne brak ten ne-

naukowych instytucji – np. Węgier-

kiego, panującego od lat 80. Mocna

wymienienie instytucji naukowych

niniejszej publikacji, potwierdzając

gatywnie odznacza się na wartość

ską Akademię Nauk w (1825), finan-

pozycja czeskiej chemii wiązała się

ukazuje, że z działających we Lwo-

pogląd o dokonanej tu marginaliza-

naukowej publikacji. Wielokrotnie

sowaną przez osoby prywatne, bez

z tym, że w całych Austro-Węgrzech

wie licznych towarzystw zauważono

cji Lwowa jako wiodącego ośrodka

nasuwające się paralele – choćby

finansów państwa. W tym miejscu –

w drugiej połowie XIX w. przemysł

jedynie ukraińskie Towarzystwo im.

nauki polskiej. Muzeum Przyrodni-

dotyczące  działalności  Polaków

lub innym rozdziale pracy – chciałoby

chemiczny najbardziej rozwinięty był

Szewczenki, pomijając zupełnie o

cze we Lwowie, gromadząc zbiory

i Węgrów – nie znalazły przez to

się przywołać po raz kolejny brakują-

właśnie w Czechach. Dzięki temu

wiele większe i nieraz starsze insty-

przyrodnicze i etnograficzne z całe-

żadnego odzwierciedlenia. Dlatego

cą tu paralelę odnoszącą się do Ga-

czeskie środowisko chemiczne zało-

tucje – jak np. Zakład Narodowy im.

go obszaru przedrozbiorowej Rze-

postulowana przez autorów potrze-

licji dotyczącą powołania lwowskiego

żyło własną instytucję niezależną od

Ossolińskich (założony już w 1827

czypospolitej, wpisuje się bowiem

ba ogólnej dyskusji historycznej w

Ossolineum, założonego zresztą w

niemieckiej – Stowarzyszenie Nauk

r.), Polskie Towarzystwo Przyrodni-

idealnie w zagadnienie podjęte w

związku z zagadnieniem powstawa-

tym samym czasie co Węgierska

Przyrodniczych – 1866, a w 1872 –

ków im. M. Kopernika (założone w

niniejszej publikacji.

nia narodów i pojawianiem się kultur

Akademia Nauk.

Stowarzyszenie Czeskich Chemi-

1875 r.), Towarzystwo dla Popierania

W kolejnym artykule Johannes

narodowych w XIX i na początku XX

Tibor Frank pokazał jak elity wę-

ków. Wszystko to doprowadziło do

Nauki Polskiej we Lwowie (założone

Feichtinger podkreśla, że od czasu

w. w tej części Europy jest jak naj-

gierskie mogły wykorzystywać swoje

separacji czeskiego i niemieckiego

w 1901 r.) i in.

kształtowania się nowego zindustria-

bardziej słuszna i godna uwagi.

międzynarodowe doświadczenie i

środowiska chemicznego. Czeska

Także w innym miejscu Jan Sur-

lizowanego społeczeństwa w Austrii

wiedzę do podnoszenia poziomu

Akademia Nauk dopuszczała jako

man pisząc o czasopismach wyda-

naukowcy zaczęli być angażowani

kultury i edukacji własnego kraju. W

członków tylko Czechów i używała

Pełna wersja artykułu

wanych przez towarzystwa naukowe

do aktywności politycznej. W drugiej

tym celu szczegółowo przedstawił

tylko języka czeskiego i kultywowała

rezenzyjnego ukazała się w

w tzw. Galicji Wschodniej (nie wyja-

połowie XIX w. polityka państwa mia-

postać Józsefa Eötvösa – wywodzą-

tylko czeską literaturę i sztukę. W tym

„Kwartalniku Historii Nauki

śniając co oznaczać ma ten termin),

ła żywy interes w podniesieniu także

cego się z rodziny arystokratycznej

miejscu z kolei nasuwa się nieobec-

i Techniki” 2014 nr 3.