14

świąteczne tradycje

19 grudnia 2014–15 stycznia 2015 nr 23–24 (219–220) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Boże Narodzenie na dworze ziemiańskim

Święta Bożego Narodzenia w tradycji polskiej mają wyjątkowo rodzinny i ciepły charak-

ter. Czas rodzinnych spotkań we wspólnym gronie, od wieków w Polsce spędzano

w niepowtarzalny sposób. Dziś przybliżymy tradycje świętowania Narodzenia Pańskiego

w rodzinach ziemiańskich w drugiej połowie XIX wieku oraz pierwszej połowie XX wieku.

opracował

ANDRZEJ PIETRUSZKA

Zasobna warstwa ziemiańska,

posiadając znaczne majątki ziem-

skie, wytworzyła w swoich dworach

mnóstwo niezwykle interesujących

tradycji. W dworkach i dworach zie-

miańskich z niecierpliwością czekano

na Boże Narodzenie, do świąt przy-

gotowywano się przez cały grudzień.

W tym miesiącu, dwór zaczynał żyć

innym rytmem: studenci wracali z

uniwersytetów, uczniowie ze szkół,

zjeżdżali się bliscy, których dawno

nie widziano. Przygotowania do świąt

zaczynały się wraz z początkiem ad-

wentu, w domach kończyły się wszel-

kie huczne zabawy, bale oraz przyję-

cia. Wszyscy natomiast uczęszczali

na roraty, które były odprawiane

przed świtem. Roraty przynosiły wiel-

ką frajdę dzieciom (nie tylko tym z

domów ziemiańskich), każde z dzieci

oczekiwało na zabłyśnięcie świec w

świątyni, które nadawały magicznej

atmosfery i były symbolem tego, że

święta są tuż-tuż. Bardziej zamożni

ziemianie posiadali często nawet

własne kaplice przy dworze.

Dzieci zajęte były przygotowy-

waniem ozdób choinkowych: klejono

łańcuchy, malowano orzechy wło-

skie oraz szyszki. Drzewko świą-

teczne ozdabiano wszelkimi sma-

kołykami: jabłuszkami, cukierkami,

Dzieci pomagały przy wypiekach.

Na Wigilię jeszcze w wieku XIX

ła w kolorze białym z pozłacanym

czaj pieczenia piernika miodowego,

piernikami i figami. Na dworach

Wypiekano strucle, pierniki, ciastka

stawiano snopki niezmłóconego zbo-

brzegiem. Miejsca przy stole zaj-

który był z dodatkiem pieprzu i przy-

ziemiańskich pojawiła się tradycja

i makowce. Kuchnia często bywała

ża w jednym, dwóch albo czterech

mowane były według hierarchii w

praw korzennych: imbiru, cynamonu

nawoływania do tego, aby ozdoby

prawie centrum życia ziemiańskie-

kątach jadalni. Postawienie takiego

rodzinie. Dbano również o to, żeby

czy goździków. Na samym końcu

były polskie. Trend ten na szerszą

go. Licznych krewnych, gości oraz

snopka miało przynieść obfite zbiory

liczba osób była parzysta, a gdy

podawano bakalie, które jednak

skalę rozwinął się po odzyskaniu

domowników przy stołach podejmo-

w roku następnym, przypominał on

takiej nie było, uważano, że jest to

nie zaliczano do potraw wigilijnych.

przez Polskę niepodległości w 1918

wano chętnie i często. Mawiało się

jednocześnie o narodzinach Pana

zły znak, gdyż ktoś może nie docze-

Były to suszone i smażone w cukrze

roku. Dużo ciekawych rzeczy o zwy-

ongiś, że kto zwalniał kucharza, ten

Jezusa. Zwyczaj ten na początku

kać następnych świąt. Wieczerza

owoce: figi, rodzynki, różne gatunki

czajach świątecznych znajdziemy

był bankrutem. Najbogatsi ziemianie

XX stulecia powoli zanikał, ale nadal

wigilijna składała się zazwyczaj z

orzechów, morele, które do kraju

we wspomnieniach i pamiętnikach

posiadali nawet kucharzy pocho-

obowiązywał w chatach chłopskich.

siedmiu, dziesięciu albo dwunastu

przywozili Ormianie, Grecy i Żydzi.

osób wywodzących się ze znanych

dzących zza granicy. W zamożnych

Pod obrus kładziono siano. Zdzisław

dań. Uzależnione to było oczywiście

We dworze ziemiańskim podawano

rodzin. Maja Łozińska wspominała,

dworach panie oczywiście nie zajmo-

Morawski przypominał dziecięce za-

od regionu. Wigilię rozpoczynano od

nawet pomarańcze i mandarynki.

jak starano się kupować drobiazgi

wały się kuchnią, jedynie omawiały

bawy z sianem w następujący spo-

zupy. Mógł to być barszcz z uszkami

Na ziemiańskiej Wigilii pito różne

na choinkę krajowej produkcji, lecz

z kucharzem jadłospis. Zaintereso-

sób: „Wyciągaliśmy spod białego,

z grzybów, ale również zupa migdało-

kompoty, wody czy też nawet alko-

tak naprawdę nie było ich zbyt wie-

wania pań z dworków mniej zamoż-

lśniącego płótna pojedyncze źdźbła,

wa z ryżem i rodzynkami, zupa rybna

hole, których w piwnicach dworu nie

le. Udawano się na zakupy do mia-

nych były nieco inne – same często

wróżąc z nich długość życia”. Stół

lub grzybowa. Po spożyciu zupy, jak

brakowało.

sta – po bombki, srebrny proszek

prowadziły gospodarstwo, zbierały

wigilijny miał być duży i rozsuwany.

wspomina Wacław Auleytner – „była

Najważniejszym elementem Wi-

oraz anielskie włosy. Tomasz Pru-

różnorakie przepisy, układały jadło-

Ustawiano go pośrodku jadalni, żeby

ryba gotowana, a czasem dwie, a

gilii dla dzieci były prezenty, które

szek pisał, że bombki przywożono z

spisy, gotowały.

każdy z domowników i przybyłych

więc np. szczupak faszerowany po

znajdowały się pod choinką w salonie.

Niemiec. Nazywano je srebrnymi lub

Na śniadanie w dniu wigilijnym ja-

gości mógł się pomieścić. Do gości

żydowsku, a potem karp z jarzynka-

Podarunkami obdarowywano również

szklanymi kulami. Ale właśnie bomb-

dano bardzo mało, z niecierpliwością

zaliczano bliższą bądź dalszą ro-

mi w tzw. szarym sosie z migdałami.

służbę, sporządzano spis wszystkich

ki były czasem przedmiotem bojkotu.

oczekiwano na pierwszą gwiazdkę.

dzinę, znajomych, rządców, księdza

Potem podawano kapustę z grzyba-

osób, które przewijały się przez fol-

Starano się, aby ozdoby były natu-

Waldemar Baraniewski wspomina,

proboszcza, sąsiadów albo kolegów

mi i smażone na oleju ryby, najczę-

wark. Najczęściej rozdawano bakalie

ralne. Choinka musiała być żywa.

że było to postne śniadanie: „poda-

i koleżanek dzieci właścicieli. Przy

ściej karpie, ale bywały też i inne

czy też odzież: rękawiczki, szaliki, ko-

Zazwyczaj była to sosna, świerk lub

wano kartofle w mundurkach, śledzie

stole zostawiano miejsce dla nie-

ryby, takie jak liny z własnych stawów

szule, suknie. Ziemianie dzielili się ra-

jodła. W dużych i małych salonach

w oliwie z cebulą, sałatkę jarzynową

oczekiwanego gościa. Po fali naro-

czy karasie (…) wreszcie wjeżdżał

dością Świąt Bożego Narodzenia nie

czy jadalniach ustawiano ogromne,

na czerwono, bo z gotowanymi bu-

dowych powstań również były puste

na stół mak tarty z łamańcami, a do

tylko z gronem najbliższych, ale także

pachnące drzewko. Przywożono

raczkami, grzybki marynowane w oc-

miejsca dla zmarłych i nieobecnych.

tego kompot z suszonych owoców,

z ludźmi biednymi, których zaprasza-

je w przeddzień Wigilii lub często

cie, rydze solone z oliwą i cebulą (…)

Służba miała swoją oddzielną Wigilię

śliwek, jabłek i gruszek z własne-

no na skromny poczęstunek świą-

nawet w samą Wigilię. Dekoracje

zimne przysmaki popijało się żurkiem

w innym pomieszczeniu. Panie domu

go ogrodu i własnego suszenia.

teczny. Po spożyciu dań wigilijnych

świąteczne wyrabiane były nawet

okraszonym śmietaną”.

na ten szczególny grudniowy dzień

Kompot ten zawsze był wyśmienity.

wszyscy udawali się do salonu, gdzie

z opłatka. Przypominały sferyczne

Przygotowanie do wieczerzy wi-

ubierały się w czarne suknie, a pano-

Można się nim napić po tym obfitym

śpiewano kolędy, prawie te same, co

obiekty, które potem zawieszano na

gilijnej w całości pochłaniało panią

wie – we fraki. Dzieciaków czesano,

jedzeniu”. Na stole królował karp,

dzisiaj. Do wszystkich domowników i

końskim włosku lub lnianej nici.

domu oraz służbę. Panowie przy

myto i odświętne ubierano.

który był kupowany u żydowskich

gości dołączała służba. Kolędowanie

Kuchenne przygotowywania tak-

kuchni byli zbędni, ale jednak nie

Do kolacji wigilijnej zasiadano o

dostawców.

było wspólne. Wigilia kończyła się

że trwały przez cały miesiąc. Na dwo-

nudzili się. Tradycyjnie udawali się

zmierzchu. Najpierw czytano frag-

W domach na Kresach Wschod-

Pasterką.

rach wędzono w wędzarni świątecz-

na polowanie. Wierzono, że gdy

ment Pisma o narodzinach Jezusa.

nich przygotowywano kutię, która

Po rozdaniu prezentów udawano

ne smakołyki: polędwice, kiełbasy,

odniesie się sukces w łowach tego

Opłatkiem dzielono się w pierwszej

była przyrządzana z pszenicy, maku

się do kościoła na uroczystą Paster-

boczki, szynki, karpie. W kuchni do

dnia, to myśliwy będzie miał gwa-

kolejności ze służbą, a następnie z

i miodu. Ważnym elementem na sto-

kę, na którą szło się pieszo lub je-

wędzenia wykorzystywano gałązki

rantowany sukces przez cały nad-

domownikami i gośćmi. Odświętna

le wigilijnym była strucla z makiem.

chało się na saniach. Istniał przesąd,

jałowca, który nadawał potrawom

chodzący rok.

zastawa stołowa zazwyczaj bywa-

Z czasem z Niemiec przyszedł zwy-

że gospodarz, który jako pierwszy

niesamowitego smaku i zapachu.