34

Warto przeczytać

19 grudnia 2014–15 stycznia 2015 nr 23–24 (219–220) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

genialni”. polscy matematycy ze Lwowa

Polacy nie są dumni z Lwowskiej Szkoły Matematycznej, ponieważ przeważnie nic o niej nie

wiedzą – uważa MARIUSZ URBANEK, autor książki „Genialni”, w której opowiada o losach

uczonych, m.in. Stefana Banacha, Hugo Steinhausa i Stanisława Ulama. – Dorobek Lwow-

skiej Szkoły Matematycznej uznawany jest dzisiaj za najważniejszy wkład nauki polskiej

w gmach nauki światowej, jest wykorzystywany w ekonomii, teorii gier, metodach strategii

rozwojowych. W swojej opowieści chciałem pokazać, że za tymi osiągnięciami stali wspa-

niali ludzie, cudowni indywidualiści, którzy, każdy na swój sposób, stawili czoła historii XX

wieku – mówi w rozmowie z AGATĄ SZWEDOWICZ (PAP) autor książki Mariusz Urbanek.

matematycy w Szkockiej rozmawiali

które spadły na Hiroszimę i Naga-

PAP: Czym była Lwow-

o matematyce bazgrząc ołówkiem na

saki.

ska Szkoła Matematyczna?

marmurowym blacie stolika.

Kiedy Lwów zajęli Sowieci uni-

Było to grono ludzi, którzy spo-

Mnóstwo ważnych zapisków pa-

wersytet zmienił nazwę, ale mate-

tkali się w szczególnym miejscu i

dło ofiarą gorliwości sprzątaczki za-

matycy zachowali swoje stanowiska,

czasie – po I wojnie światowej we

nim dziekan Łomnicki poprosił wła-

mogli prowadzić zajęcia po polsku.

Lwowie – i byli szczególnie utalento-

ściciela Szkockiej, aby nie zmywać

Nie przeszkadzano im uprawiać na-

wani. Możemy tu mówić o roli przy-

stolika, aż przyjdą studenci i spiszą

uki, nie buntowali się więc, z czego

padku, albo ingerencji sił wyższych,

cenne bazgroły. Tak się działo aż

niektórzy czynią im zarzut. Kiedy

które spowodowały rozbicie się wte-

do przełomowego dla Lwowskiej

wkroczyli Niemcy uczelnię zamknię-

dy nad Lwowem bańki z geniuszem

Szkoły Matematycznej dnia 17 lip-

to. Kilku matematyków zamordowa-

matematycznym i umiejętnościami

ca 1935 roku, gdy Łucja Banach

no w nocy z 3 na 4 lipca 1941 roku,

współpracy. Ci matematycy praco-

zakupiła za 2 zł 50 groszy stukart-

razem z wieloma innymi lwowskimi

wali zupełnie inaczej, niż zazwyczaj

kowy zeszyt w szarej marmurkowej

naukowcami, w kilku następnych

wyobrażamy sobie pracę na uczelni,

okładce. W annałach historii mate-

dniach zginęły następne osoby ze

gdzie samotnicy siedzą zamknięci w

matyki zapisał się on jako Księga

Lwowskiej Szkoły Matematycznej.

gabinetach. Matematycy ze Lwowa

Szkocka. Obsługa kawiarni udo-

Steinhaus zdobył metrykę chrztu

siedzieli najczęściej w kawiarni lub

stępniała ją matematykom do za-

i ukrywał się pod Jasłem. Ukrywał

w knajpie sącząc wino lub koniak. Po

Mariusz Urbanek

pisków. Przez kilka lat w zeszycie

się też Mazur, jako komunista i zde-

upływie niemal stu lat o ich osiągnię-

zapisywano rzeczy bardzo różne

klarowany antyfaszysta. Banach, jak

ciach można przeczytać we wszyst-

charakterze. Steinhaus postarał się

Banach był antytezą po-

– pomysły, teorie, ale też zadania,

wielu innych lwowskich uczonych,

kich encyklopediach.

więc nagiąć przepisy, przekonał mini-

tocznych wyobrażeń o ma-

przy których pozostawiono miejsce

znalazł zatrudnienie w instytucie

stra, że Banacha trzeba potraktować

Kto tworzył tę szkołę?

tematykach.

na rozwiązanie.

Rudolfa Weigla, gdzie produkowano

Była to grupa ponad dwudziestu

w sposób specjalny, że zasługuje on

Był profesorem już w wieku 30

na potrzeby niemieckiego wojska

uczonych. Filarami mojej opowieści

na posadę na uczelni mimo ukończo-

lat, przystojny, lubił się bawić i tań-

Ustanawiano też nagro-

szczepionki na tyfus. Weigl, Au-

uczyniłem czterech z nich uznawa-

nych zaledwie dwu lat studiów.

czyć, zdarzało się, że na wykłady

dy za ich rozwiązanie.

Od kawy, piwa lub kilku piw, wina,

striak, próbował ratować lwowskich

nych za najważniejszych z tej grupy.

przychodził prosto z balu. Przedwo-

Jak stawiający opór re-

obiad w Genewie, po żywą gęś. Taką

uczonych, artystów, pisarzy, także

Ten wybór pokazuje też, jak różne

jenny Lwów był oburzony zachowa-

gułom akademickim Banach

nagrodę ustanowił na przykład Stani-

studentów. Praca w instytucie za-

osobowości spotkały się w Lwow-

niem profesora Banacha, który potra-

zrobił doktorat?

sław Mazur, a jego zadanie zostało

pewniała bezpieczeństwo, ale pole-

skiej Szkole Matematycznej i jak

Posadę asystenta na Politech-

fił pokazać się na mieście w koszuli z

rozwiązane po 36 latach, w 1972

gała na karmieniu wszy. Karmiciele

różne były ich drogi życiowe.

nice Lwowskiej dostał dzięki protek-

krótkim rękawem, nosił garnitur bez

roku przez szwedzkiego matematyka

codziennie spędzali około godziny z

Weźmy Hugo Steinhausa, który

cji Steinhausa. Postawiono jednak

kamizelki i miał plebejskie upodo-

Pera Enflo. Mazur dotrzymał słowa.

przymocowanymi do ud kilkudzie-

był niejako ojcem założycielem tej

warunek, że w ciągu roku przedłoży

bania: wolał mecz Pogoni Lwów od

Szwed przyjechał do Polski i w świe-

sięcioma klateczkami z 50 owadami

grupy i Stefana Banacha, uznawane-

pracę doktorską. Udało mu się tego

koncertu w filharmonii. Kiedy zamy-

tle kamer odebrał z jego rąk żywą

każda. Wszy piły krew, a karmiciele

go za najważniejszego jej przedstawi-

gęś w pięknym koszu.

rozmawiali. Tak jak w Szkockiej w

ciela. Steinhaus pochodził z bogatej

Mariusz Urbanek

Ówczesne przepisy celne zaka-

sali karmicieli był stolik matematy-

żydowskiej rodziny adwokatów i polity-

zywały przewożenia żywych zwie-

ków, był stolik dla humanistów...

ków, był zamożny i najbliższy naszym

Genialni.

rząt, więc gęś straciła życie, została

wyobrażeniom o postaci profesora.

A po wojnie?

przyrządzona i zjedzona przez wy-

Stefan Banach zmarł na raka płuc

Uporządkowany, wręcz pedantyczny,

Lwowska szkoła

bitnych matematyków w Warszawie.

w sierpniu 1945. Od młodości palił po

surowy wobec studentów, jedyny chy-

Do dziś nie wszystkie zagadnienia

kilka paczek papierosów dziennie,

ba abstynent w tym gronie.

matematyczna

postawione w Księdze Szkockiej do-

na uczelni wiadomo było, że gdzie

W przeciwieństwie do Stefana

czekały się rozwiązania, ale jej auto-

unosi się chmura dymu, tam trzeba

Banacha, który za kołnierz nie wy-

rzy nie żyją, więc nie ma co czekać

szukać Banacha. Mazur, przedwo-

lewał. Banach był nieślubnym dziec-

na kolejne nagrody.

jenny komunista, przez pierwsze lata

kiem niepiśmiennej góralki, wycho-

po wojnie angażował się politycznie,

wywanym przez praczkę z Krakowa,

Co się stało z Księgą?

Ostatni wpis jest z maja 1941

był członkiem Związku Patriotów Pol-

nigdy nie skończył studiów, choć jego

roku, zrobiono go na kilka tygodni

skich, posłem na Sejm, z pracy na

nazwisko wymieniane jest dziś obok

przed wkroczeniem Niemców do

Uniwersytecie Warszawskim zrezy-

Euklidesa i Pitagorasa. Inny mate-

Wydawnictwo Iskry

Lwowa. Księga Szkocka przetrwa-

gnował w 1968 w proteście przeciw-

matyk ze Lwowa – Stanisław Ulam

Warszawa 2014

ła w rękach rodziny Banacha, po

ko rozpętanej wówczas antysemic-

– podczas II wojny światowej trafił

wojnie trafiła do Wrocławia. Karierę

kiej nagonce. Steinhaus pracował

do grona kilkudziesięciu najwybit-

światową zrobiła dopiero wtedy, gdy

m.in. w PAN.

niejszych uczonych swoich czasów,

dokonać w pół roku, ale w dość

kano kawiarnię, a on czuł potrzebę

Steinhaus skopiował ją i przesłał do

którzy w USA pracowali nad kon-

szczególny sposób. Zatroskani o los

dalszych rozmyślań przy kielichu,

Czy można laikom przy-

Ameryki. Tam Ulam odbił ją w 300

strukcją bomby atomowej. Czwarty

Banacha opiekunowie przydzielili

udawał się na dworzec, gdzie piwo

bliżyć, czym zajmowali się

egzemplarzach i rozesłał po całym

filar szkoły – Stanisław Mazur – był

mu asystentów, którzy chodzili za

serwowano całą dobę. Trzeba do-

matematycy lwowscy?

świecie. Dopiero wtedy uświadomio-

To jest trudne do zrozumienia

z kolei jeszcze przed wojną ideowym

nim i notowali jego myśli i pomysły,

strzec wielkość środowiska Uniwer-

no sobie, jaki to jest fenomen, jaki

dla osób bez przygotowania. Doro-

komunistą.

twierdzenia i dowody.

sytetu Jana Kazimierza, że mimo

bagaż intelektualny ta księga niesie.

bek Lwowskiej Szkoły Matematycz-

Banach jedynie zaakceptował

wszystko Banacha akceptowano,

Najbardziej wyrazistą po-

Została opublikowana na Zachodzie,

nej uznawany jest dzisiaj za naj-

spisaną już rozprawę doktorską. Aby

pozwolono mu rozbłysnąć.

stacią tego środowiska był

w Polsce ukazały się tylko fragmenty.

ważniejszy wkład nauki polskiej w

doprowadzić go przed komisję egza-

jednak Stefan Banach.

Szkocka była eleganckim

gmach nauki światowej, jest wyko-

Steinhaus mawiał, że jego naj-

minacyjną użyto fortelu – pewnego

Złoty okres Lwowskiej

lokalem?

rzystywany w ekonomii, teorii gier,

ważniejszym wkładem w naukę jest

To była kawiarnia, ale z alkoholem,

dnia poinformowano Banacha, że w

Szkoły Matematycznej za-

metodach strategii rozwojowych. W

„odkrycie” Banacha. Trafił na dia-

a właściciel był otwarty na kredytowa-

sekretariacie czeka na niego grono

kończył się we wrześniu

swojej opowieści chciałem pokazać,

ment, ale też zrobił wszystko, aby

nie biesiad. W latach 20. przychodzili

panów z Warszawy, którzy mają do

1939 roku. Co było dalej?

Ulam pozostał w USA, gdzie wy-

że za tymi osiągnięciami stali wspa-

umożliwić mu karierę. Wiedział, że

tam pisarze, dziennikarze, studenci,

rozwiązania jakiś ciekawy problem

jechał przed wojną i całe szczęście,

niali ludzie, cudowni indywidualiści,

Banach nie skończył studiów a po-

matematyczny. Tak właśnie odbyła

wykładowcy. Wśród nich wyróżniali

bo był pochodzenia żydowskiego.

którzy, każdy na swój sposób, stawi-

konywanie formalnych wymogów

się publiczna obrona rozprawy dok-

się matematycy, którzy mieli własny

Był jednym z konstruktorów bomb,

li czoła historii XX wieku.

kariery akademickiej nie leży w jego

stolik. Przy kawie, koniaku i winie

torskiej Stefana Banacha.