18

Okruchy historii

16–29 czerwca 2015 nr 11 (231) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

ORLĘTOM LWOWSkIM

10 lat temu, 24 czerwca 2005 r. został uroczyście otwarty i poświęcony Cmentarz

Orląt lwowskich – jeden z najpiękniejszych cmentarzy wojennych na świecie o uni-

katowej architekturze. Ceremonię z udziałem prezydentów Polski i Ukrainy poprze-

dziły lata odbudowy i trudny proces uzgadniania kształtu rekonstruowanej nekropolii.

na płycie w centralnej części cmen-

Lwowskiego Campo Santo nie

eWA ZIÓŁKOWSKA

tarza będzie brzmiał: Nieznanym

udało się jednak wymazać ze świa-

domości i pamięci Polaków. Prote-

Przypomnijmy. Cmentarz Obroń-

żołnierzom bohatersko po-

sty wielu środowisk polskich w kraju

ców Lwowa, określany też mianem

ległym w walce o Polskę.

Wówczas ustalono również, że

i na obczyźnie, w tym szczególnie

Cmentarza Orląt Lwowskich, kryje

ceremonia otwarcia i poświęcenia

aktywnej Polonii amerykańskiej, an-

prochy około dwóch i pół tysiąca

cmentarza z udziałem prezyden-

gielskiej i kanadyjskiej, przyczyniły

żołnierzy polskich poległych w la-

tów Kwaśniewskiego i Kuczmy od-

się do powstrzymania całkowitego

tach 1918–1920. Spoczywa na nim

będzie się wiosną 2002 r. Ruszyły

unicestwienia nekropolii. Zorgani-

młodzież szkół lwowskich, często

przygotowania do uroczystości, był

zowane działania mające na celu

nieledwie dzieci, które oddały życie

już nawet gotowy, ustalony wspól-

ratowanie cmentarza podjęto w koń-

w listopadzie 1918 r. podczas polsko-

nie przez strony polską i ukraińską,

cu lat osiemdziesiątych. Początkowo

ukraińskich walk o Lwów. Pochowani

scenariusz obchodów i tekst apelu

przez pracowników „Energopolu”

są żołnierze Wojska Polskiego polegli

poległych. Wtedy jednak do oficjal-

pod kierownictwem dyrektora Józefa

w obronie Lwowa i Ziemi Lwowskiej w

nego otwarcia nie doszło, ponieważ

Bobrowskiego i lwowskich Polaków

czasie wojny polsko-bolszewickiej, a

radni miejscy Lwowa, mimo apeli

z Eugeniuszem Cydzikiem na czele

także uczestnicy tych walk zmarli w

prezydentów obu krajów, odrzucili

prowadzone były prace porządkowe.

latach dwudziestych i trzydziestych,

przyjęte w Kijowie polsko-ukraińskie

Usuwając zwały gruzów i śmieci, od-

wśród nich dowódcy: komendant

Cmentarz Obrońców lwowa, widok obecny

ustalenia, dotyczące przede wszyst-

kryto groby w centralnej części cmen-

obrony Lwowa pułkownik Czesław

sprawie uporządkowania Polskiego

kim treści napisu.

tarza. W 1991 r. z inicjatywy Towa-

zlikwidowania asfaltowej drogi po-

Mączyński, generałowie Tadeusz

Cmentarza Wojskowego. odtworzo-

Kolejną szansą stała się poma-

rzystwa Miłośników Lwowa i Kresów

prowadzonej przez cmentarz, grupa

Jordan-Rozwadowski i Wacław Iwasz-

rańczowa rewolucja na Ukrainie. W

Południowo-Wschodnich oraz Rady

no większość elementów nekropolii.

archeologów i antropologów kiero-

kiewicz. Obok żołnierzy polskich

kwietniu 2005 r. podczas oficjalnej

Ochrony Pamięci Walk i Męczeń-

W pierwszych latach odnowiono ka-

wana przez prof. Andrzeja Kolę z

spoczywają ochotnicy, lotnicy amery-

wizyty w Warszawie prezydent Wik-

stwa, na podstawie inwentaryzacji

plicę i uporządkowano część kwater.

Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w

kańscy i piechurzy francuscy, którzy

tor Juszczenko oświadczył: Bierze-

zachowanych elementów i dawnej

Później, po rozebraniu nadbudówek

Toruniu dokonała ekshumacji i prze-

polegli w obronie Rzeczypospolitej

my polityczną odpowiedzialność za

dokumentacji fotograficznej, opraco-

i zamurowań pozostałych po zakła-

niesienia mogił położonych poza i

przed bolszewikami.

uregulowanie sprawy Cmentarza

wano założenia architektoniczne, na

dzie kamieniarskim, wyremontowano

pod drogą na nowe kwatery po obu

W 1921 r. z inicjatywy Straży

Orląt Lwowskich. Miesiąc później

podstawie których powstał pierwszy

katakumby. Grupa konserwatorów z

stronach kaplicy. Nowym murowa-

Mogił Polskich Bohaterów został

spór udało się rozstrzygnąć kom-

projekt rekonstrukcji cmentarza au-

warszawskiej Akademii Sztuk Pięk-

nym ogrodzeniem otoczono cmen-

rozpisany konkurs na architektonicz-

promisowo, Rada Miejska Lwowa

tarz od południa i wschodu. Odbu-

ną koncepcję cmentarza. Autorem

zaakceptowała zawarte wcześniej

dowano zniszczone schody i alejki.

najlepszego, wybranego do realizacji

w Kijowie międzyrządowe porozu-

Prace przerywane były wielokrotnie

projektu okazał się nikomu nieznany

mienie, w myśl którego na central-

na skutek uchwał Lwowskiej Rady

student Wydziału Architektury Poli-

nej płycie ma znaleźć się napis taki,

Miejskiej, która nakazywała wstrzy-

techniki Lwowskiej, uczestnik walk o

jak na Grobie Nieznanego Żołnierza

manie prac i usunięcie wszystkich

Lwów – Rudolf Indruch (1892–1927).

w Warszawie: Tu leży żołnierz

architektonicznych detali: gzymsów,

Znakomicie poradził sobie z pochy-

balustrad, pomników i pierwotnych

łością terenu. Jego praca wyróżniała

polski poległy za Ojczyznę

oraz na cmentarzu, jak przed woj-

napisów. Jako anegdotę można by

się monumentalną kompozycją

ną, będą pomniki Lotników Amery-

potraktować historię z budową sani-

oraz pięknem i różnorodnością de-

kańskich i Piechurów Francuskich.

tariatów za tzw. domkiem ogrodnika,

tali architektonicznych, elementów

Natomiast nie było zgody na od-

które uznano za nielegalne i kazano

rzeźbiarskich, co pozwoliło uniknąć

tworzenie kolumnady i powrót figur

rozebrać. Tyle że to prawda.

monotonii typowej dla cmentarzy wo-

lwów.

Działania wokół Cmentarza Or-

jennych. Do wybuchu drugiej wojny

Uroczystość 24 czerwca zgro-

ląt toczyły się dwutorowo, z jednej

światowej na zboczu przylegającym

madziła obecnych i dawnych miesz-

strony trwała odbudowa, cmentarz

do Cmentarza Łyczakowskiego od

kańców Lwowa, potomków pocho-

z miesiąca na miesiąc odradzał się,

strony Pohulanki utworzono rzędy

wanych, kombatantów, oficjalne de-

piękniał i coraz bardziej przypominał

mogił, wzniesiono rotundę – kaplicę

legacje na najwyższym szczeblu. U

ten sprzed wojny, z drugiej – toczyła

Orląt, w kolejnych latach powstały

stóp kaplicy Orląt została odprawiona

się urzędniczo-dyplomatyczna ba-

katakumby, Łuk Chwały z półkolistą

msza święta pod przewodnictwem

talia o jego kształt, o każdy obiekt,

dorycką kolumnadą i pylonami, po-

ks. kardynała Mariana Jaworskiego.

element, symbol, każde słowo in-

mnik Bohaterów Rarańczy, pomniki

Zabrzmiały słowa apelu poległych,

skrypcji. Przedmiotem kontrowersji

Lotników Amerykańskich i Francu-

żołnierze kompanii reprezentacyjnej

były przede wszystkim: kolumnada,

skich Piechurów.

Wojska Polskiego oddali salwę hono-

figury lwów, pomniki Lotników Ame-

Lata wojny, dwóch okupacji

rową. Było to wielkie święto zwłasz-

rykańskich i Piechurów Francuskich

sowieckich i niemieckiej Cmentarz

cza dla lwowskich Polaków.

oraz treść napisu na płycie centralnej

Orląt przetrwał w stanie niemal nie-

Cmentarz Orląt – polskie miej-

cmentarza. Jednocześnie dochodziło

naruszonym. Gdy Lwów znalazł się

sce pamięci wpisane w dzieje Lwo-

do aktów profanacji cmentarza. Wie-

w granicach Związku Sowieckiego,

wa, skazane na zagładę, wskrzeszo-

logodzinne negocjacje w lwowskim

rozpoczął się proces barbarzyńskiej

ne wbrew wszelkim przeciwnościom

ratuszu, kolejne spotkania Komitetów

profanacji i dewastacji. Ze stopniowo

i zawirowaniom politycznym, odro-

torstwa warszawskiego architekta

nych pod kierownictwem dr. Janusza

Konsultacyjnych Prezydentów RP i

niszczonym i zarastającym cmen-

dziło się w imię czci dla żołnierskiej

Jarosława Skrzypczyka, złożony

Smazy wykonała prace renowacyjne

Ukrainy nie przynosiły zasadniczych

tarzem postanowiono ostatecznie

ofiary. Podczas uroczystości przed

do akceptacji władzom miejskim

zachowanych elementów rzeźbiar-

rozstrzygnięć. Zderzały się tu racje

rozprawić się w 1971 r. Przy uży-

dziesięciu laty żarliwie apelowano, by

Lwowa. Mimo licznych rozmów,

skich. Tablice epitafijne w podcie-

historyczne i polityczne, przy czym

ciu czołgów i buldożerów zburzono

Cmentarz Obrońców Lwowa, będący

starań, interwencji, przedstawiania

niach odtworzył artysta rzeźbiarz

linia podziału nie zawsze przebiegała

znaczne fragmenty nekropolii, zwa-

dotąd świadectwem tragicznego roz-

kolejnych wariantów projektu strona

Marek Moderau. Wzmocniono żel-

między Warszawą a Lwowem, a nie

lono kolumnadę, zniszczono groby.

działu związków polsko-ukraińskich

polska nie otrzymała zgody na pro-

betowymi fundamentami południo-

raz między Lwowem a Kijowem.

Później w oszpeconych i zabudowa-

i przedmiotem niekończących się

wadzenie prac.

we kwatery na zboczu, doprowadza-

Przełomem miał być podpisany

nych katakumbach powstał warsztat

sporów, stał się symbolem dialogu,

Impas został przełamany dopiero

jąc do końca rozpoczęte przed 1939

13 grudnia 2001 r. w Kijowie proto-

kamieniarski i garaże. Dużą część

porozumienia, przedkładania tego,

w 1997 r. Rekonstrukcja prowadzona

r. zastępowanie mogił ziemnych

kół, który przewidywał, że pomniki

cmentarza odcięto wysokim murem

co jednoczy nad to, co dzieli. By

przez Radę OPWiM mogła rozpo-

z drewnianymi krzyżami trwałymi

Lotników Amerykańskich i Piechurów

i zbudowano drogę na żołnierskich

polegli mogli spoczywać w pokoju, a

cząć się rok później, po podpisaniu

nagrobkami z krzyżami betonowy-

Francuskich powrócą na swoje daw-

grobach, po których przez wiele lat

polsko-ukraińskiego Protokołu w

żywi budować przyszłość.

mi. Wobec odmowy władz Lwowa

ne miejsca, a napis w języku polskim

jeździły samochody.