19

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 30 czerwca–16 lipca 2015 nr 12 (232)

działu Wschodniego MSZ Tadeusz

wykazują lojalność, ale jest ona

wowano próby przeciągnięcia jej na

faktycznie drugą po prezyden-

co miało podstawowe znaczenie dla

Hołówko zachęcał Włochów do ich

powierzchowna i wynika z wyra-

swoją stronę przez wrogie polskie

cie osobę w państwie marszałka

Warszawy, nie posiadało znaczenia

poparcia. Polska dyplomacja liczy-

chowania. Panowało duże nieza-

środowiska. Po 1923 r. na pierwszy

Edwarda Rydza-Śmigłego. Pomi-

ani wpływów na Ukrainie Sowieckiej.

ła na rewanż ze strony środowisk

dowolenie z rządu emigracyjnego,

plan wysunęły się obawy przed ru-

mo więc sceptycyzmu co do szans

Mimo licznych prób nie nawiązało

gdyż uważano, że są w nim ludzie,

petlurowskich w postaci zwalczania

chem nacjonalistycznym skupionym

na powrót zainteresowania sprawą

kontaktu z narodowo nastawionymi

którzy albo nic nie robili w latach

propagandy antypolskiej, zwłasz-

wokół Jewhena Konowalca, naj-

ukraińską polskie MSZ zachęcało

środowiskami komunistów, a w swo-

walki na Ukrainie 1917-1921, albo

cza ze strony Moskwy.

pierw w ramach Ukraińskiej Woj-

petlurowców do związania się pań-

ich działaniach było stale dystanso-

Jednym  z  najważniejszych

skompromitowali się nieudolnością.

skowej Organizacji, potem Organi-

stwami formułującej się wówczas

wane przez nacjonalistów, chociaż i

Szczególnie niepopularny miał być

osób współpracujących z polskimi

zacji Ukrainskich Nancjonalistów.

Osi. W 1937 i 1938 r. rozmawia-

akcje tych ostatnich nie przynosiły

władzami był Roman Smal-Stoc-

prezydent Andrij Liwyćkyj, określa-

Wkrótce po ponownym dojściu

no na ten temat także z trzecim z

sukcesów. Przyczyn tego stanu

ny jako sybaryta i człowiek śred-

ki. Po 1926 r. był on nieformalnym

do władzy Piłsudskiego, już latem

sygnatariuszy paktu antykominter-

rzeczy upatrywano m.in. w tym, że

niej inteligencji, który przypadkowo

przedstawicielem przy rządzie pol-

1926 r., powrócono do aktywnego

nowskiego – Japonią. Nakłaniano

kierownictwo ruchu petlurowskiego

wspierania ruchu petlurowskiego.

również petlurowców do akcji pro-

nie prowadzi planowej pracy nad

Działania na tym odcinku stały się

pagandowej w prasie hitlerowskiej.

poszerzeniem wpływów, lecz często

wówczas istotną częścią szerszej

Kolejnym powodem sprzecz-

traktuje swoje stanowiska jako jedy-

koncepcji prometeizmu, tj. rozbicia

ności pomiędzy petlurowcami a

nie źródło zarobkowania, stanowiąc

Rosji Sowieckiej po szwach narodo-

Warszawą stała się pod koniec lat

zresztą przez to podatny materiał

wościowych – uważanych za swoista

trzydziestych tzw. Ukraina Karpac-

do zwerbowania przez inne wywia-

piętę achillesową reżimu komuni-

ka. Tę autonomiczną krainę Cze-

dy. Przytoczone powyżej tak su-

stycznego – tj. przy pomocy sepa-

chosłowacji władze URL postrze-

rowe oceny sprzymierzeńców były

ratystycznych ruchów narodowości

gały jako potencjalny ukraiński Pie-

przypuszczalnie wywołane nikłym

nierosyjskich. W okresie NEP-u i

mont, oferując wsparcie polityczne

rezultatem dotychczasowych dzia-

tzw. ukrainizacji miano nadzieję na

i dostarczenie odpowiednich kadr

łań. Nie można jednak zapominać,

powstanie wrzenia, które pozwoli

wojskowych. W Warszawie bynaj-

że wynikało to nie tylko z błędów czy

zrealizować plany. Nie planowano

mniej się tym nie przejmowano,

zaniechań petlurowskich liderów,

jednak, jak się wydaje, większego

popierając węgierskie pretensje do

ale też niekorzystnej koniunktury

zaangażowania, czekając na ewen-

tej krainy. Jak pisał już Jan Jacek

międzynarodowej.

tualną zmianę konstelacji politycz-

Bruski, zarówno ze strony MSZ, jak

Do tego dochodziły tarcia pomię-

nych i sytuacji na Ukrainie.

i Ekspozytury 2 wywiadu pozbawio-

dzy sojusznikami. Kością niezgody

Najważniejsze decyzje w kwe-

no petlurowców złudzeń na zmianę

była przede wszystkim sytuacja

stii petlurowskiej zapadły w dru-

polskiej polityki i zdecydowanie

Ukraińców w dawnej wschodniej

giej połowie 1926 r., po rozmowie

sprzeciwiano się zaangażowaniu

części Galicji, o których poparcie

Piłsudskiego z prezydentem URL

na Ukrainie Karpackiej. Nie miano

zabiegało  Centrum  Państwowe

na wychodźstwie Andrijem Liwyć-

żadnych złudzeń co do możliwości

URL, utrzymując kontakty z Ukra-

kim (następcą zamordowanego w

powstania niezależnej Ukrainy i in-

ińską Reprezentacją Parlamentar-

aleksander Petlura z synem wołodymyrem w Krynicy, 1944

zamachu Petlury). W latach 1926-

terwencji z zewnątrz na Ukrainie, wi-

ną w polskim Sejmie i główną siłą

1928 powstawały zasady współpra-

znalazł się na swoim stanowisku. W

skim. Z racji swojej przeszłości (był

dząc w kokietowaniu przez hitlerow-

polityczną tamtejszej społeczności

cy poszczególnych instytucji zaan-

dodatku traktował go jako wygodną

synem dyplomaty zachodnioukra-

ców środowisk ukraińskich jedynie

ukraińskiej, Ukraińskim Zjednocze-

gażowanych w akcję prometejską

emeryturę i – jak określił to złośliwie

ińskiego) świetnie nadawał się na

taktyczne działania. W tym duchu

niem Narodowo-Demokratycznym.

analityk polskiego wywiadu – dla

oraz pomocy materialnej. Główny-

mediatora pomiędzy środowiskami

Warszawa studziła nadzieje dyplo-

W 1932 r. finansowanie środo-

trzech wierszy w „Encyklopedia Bri-

mi elementami tej polityki było po-

emigracji galicyjskiej z kręgów Za-

matów zachodnich, jak i środowisk

wisk i instytucji ukraińskich przeję-

tannica”. Był uważany za pionka w

wołanie zakonspirowanego Sztabu

chodnioukraińskiej Republiki ludowej

petlurowskich. Jednocześnie skry-

ła w pełni z rąk MSZ Ekspozytura

rękach sprytnego ministra informa-

Ministerstwa Spraw Wojskowych

a Warszawą. Jako warunek stawiał

tykowano poparcie przez te ostatnie

nr 2 Oddziału II (wywiadowczego)

URL oraz wsparcie materialne emi-

szeroką autonomię terytorialną ob-

cji wspomnianego wyżej Romana

idei przyznania Ukraińcom w Polsce

Sztabu Głównego WP, kierowana

gracji petlurowskiej. Subsydiowa-

szaru zamieszkałego przez Ukraiń-

Smal-Stoćkiego, określonego jako

autonomii terytorialnej.

przez Edwarda Charaszkiewicza.

ukraiński kardynał Mazzarini. Ten

nie emigracji petlurowskiej trwało

ców. Będąc profesorem Uniwersytetu

Jak widać z powyższych wywo-

Głównymi eksponentami polityki

aż do końca okresu międzywojen-

Warszawskiego, był wykorzystywany

ostatni był z kolei wysoce niepopu-

dów, chociaż zawarte w 1920 r. przy-

prometejskiej w polskiej dyplo-

nego. Ukraińcy zostali przyjęci do

przez władze polskie w rozmowach w

larny w środowiskach byłych żołnie-

mierze polsko-ukraińskie po pokoju

macji byli zresztą na ogół byli ofi-

Wojska Polskiego w charakterze

sprawie powołania uniwersytetu ukra-

rzy. Niewiele więcej warci mieli być

ryskim formalnie nie obowiązywało,

cerowie „dwójki”, którzy trafili do

oficerów kontraktowych. W 1929 r.

ińskiego w Polsce. Jego raporty z roz-

pozostali liderzy petlurowscy (szef

diaspora  petlurowska  właściwie

MSZ po 1926 r., bądź zwolennicy

utworzono w Warszawie Ukraiński

mów z politykami czechosłowackimi,

sztabu armii URL gen. Wołodymyr

przez cały okres międzywojenny (za

polityki wschodniej Józefa Piłsud-

Instytut Naukowy. Do tego doszło

brytyjskimi czy niemieckimi w spra-

Salśki, Ołeksandr Łotoćki i Ołek-

wyjątkiem krótkiego okresu pomię-

skiego: płk Tadeusz Schaetzel.

podjęte w tym samym czasie finan-

wach ukraińskich trafiały na biurka

sandr Szulhyn). W analizie całego

dzy od połowy 1923 r. do przewrotu

Roman Knoll, Julian Łukasiewicz,

sowanie akcji propagandowej, na-

kierownictwa polskiego MSZ. Według

wychodźstwa  ukraińskiego,  nie

majowego) mogła liczyć na sympatię

czy wreszcie naczelnik Wydziału

kierowanej na nagłośnienie kwestii

Ryszarda Torzeckiego, świadczył

tylko petlurowskiego, podsumowy-

i dyskretne wsparcie, zarówno finan-

Wschodniego w latach 1927-1929

ukraińskiej w Europie, zwłaszcza

usługi dla polskiego wywiadu.

wano pesymistycznie, że z każdym

sowe, jak i polityczne. Zwłaszcza w

Tadeusz Hołówko. Dodać wreszcie

wśród wielkich mocarstw. Współ-

Umocnienie się u władzy Jó-

rokiem liczebność emigracji zmniej-

okresie późniejszym była to jednak

należy, że i kierującemu polską dy-

coraz bardziej szorstka przyjaźń.

finansowano więc dyskretnie nie-

zefa Stalina i odwrót od polityki

sza się z przyczyn naturalnych,

plomacją po zamachu majowym aż

które przedsięwzięcia na tym polu,

„ukrainizacji” spowodował przesta-

tymczasem istnieje groźba wynaro-

Traktowano  petlurowców  często

do 1932 r. Augustowi Zalewskiemu

m.in. „Biuletyn Polsko-Ukraiński”,

wienie się Warszawy na działania

dowienia młodego pokolenia. Pro-

czysto instrumentalnie, jedynie jako

nieobce były sprawy ukraińskie. Na

Agencję Telegraficzną „Express”,

długofalowe. Ograniczono też na-

rokowano nawet, że za dziesięć lat

potencjalny atut w przypadku zmia-

Ukraińców w drugiej połowie lat 30

Agencję „Ofinor”, czy wymianę in-

kłady na akcję prometejską, co było

nie będzie już nikogo, a Ukraina nie

ny sytuacji na Ukrainie Sowieckiej i

przeznaczano 23 018 złotych mie-

formacjami.

spowodowane również nastaniem

odczuje braku emigracji. Głównym

środek zwalczania antypolskiej pro-

sięcznie na ogólną sumę 70 912 zło-

Wyrazem nowego kursu na

kryzysu. Działania te uległy jeszcze

powodem takiego stanu rzeczy był

pagandy wśród wychodźstwa ukraiń-

tych dla organizacji antysowieckich.

odcinku dyplomacji była instrukcja

większej konspiracji po podpisaniu

w ocenie polskiego wywiadu brak

skiego. Z czasem w Warszawie na-

M.in. rząd otrzymywał 2430 złotych,

wodzów, tj. przywódców. Liderzy

w sprawie ukraińskiej podpisana

z ZSRR paktu o nieagresji w lipcu

rosło coraz większe rozczarowanie

prezydent URL Andrij Liwickyj –

przez ministra spraw zagranicz-

1932 r. Zbiegło się to z przejęciem

emigracyjni zaś nic z tym robili, ży-

dotychczasowym sojusznikiem, jego

2100, petlurowcy w Czechosłowacji

nych Augusta Zalewskiego, skie-

w tym roku steru polskiej polityki za-

jąc złudzeniami, że wrócą do kraju

niewielkimi wpływami i mizernymi

– 350, w Bułgarii – 450, w Rumu-

rowana na przełomie 1926/1927 r.

granicznej przez dotychczasowego

na ostrzach bagnetów polskich.

działaniami. Wraz z czasem malały

nii – 400, misja ukraińska w Paryżu

do kluczowych polskich placówek

wiceministra (od grudnia 1930 r.)

Po kilku latach analityk pol-

nadzieje na zmiany w ZSRR, a petlu-

4715. Oficjalny organ prasowy DC

dyplomatycznych. Podkreślano w

Józefa Becka. Chociaż został on

skiego wywiadu z rozczarowaniem

rowcy wydawali się co raz wyraźniej

URL „Tryzub” wspomagano kwotą

niej wartość kierunku petlurowskie-

wprost wysunięty na to stanowisko

konstatował, że przychylne polskie

zgraną kartą. Dochodziło też do coraz

2980 złotych, stowarzyszenie by-

go i polecano dyskretne wspieranie

bezpośrednio przez Piłsudskiego

środowiska  uznające  autorytet

częstszych zatargów na tle pretensji

łych wojskowych URL –1100, Sztab

działań jego głównych przedstawi-

i miał realizować jego politykę, nie

Centrum Państwowego URL na

URL do polityki wewnętrznej władz

Armii URL – 1050, I Sekcję Sztabu

cieli. Wiadomo, że niektóre polskie

miał jak się wydaje serca do akcji

wychodźstwie są bite na wszystkich

II RP wobec Ukraińców czy sprawy

– 1225, II – 1970, III – 1005, orga-

placówki dyplomatyczne utrzymy-

prometejskiej. Od połowy lat trzy-

frontach przez nacjonalistów sku-

Ukrainy Karpackiej. Tym niemniej

nizacje wojskowych w Jugosławii

wały potajemnie kontakty ze śro-

dziestych ruch prometejski miał w

pionych wokół OUN, które to środo-

do końca dwudziestolecia ten nie-

– 340, w Rumunii – 240, w Cze-

dowiskami petlurowskimi w danym

oczach Warszawy charakter jedy-

wisko zresztą uważał za najbardziej

formalny sojusz ciągle trwał, a wielu

chosłowacji – 150, Stanicę wojsko-

kraju. Polacy pomagali np. wła-

nie defensywny, służąc wzmocnie-

widoczne i ekspansywne spośród

emigrantów ukraińskich znalazło nad

wych URL w Kaliszu – 60, Ukraiński

dzom URL w porozumieniu się ze

niu bezpieczeństwa państwa.

wszystkich emigracyjnych nurtów

Wisłą spokojną przystań.

Instytut Naukowy – 475, Ukraiński

środowiskami emigracji tatarskiej w

Wpływ na to ograniczenie zaan-

politycznych i wyraźnie wyżej cenił,

Centralny Komitet – 300.

sprawie przynależności Krymu do

gażowania miała zapewne również

m.in. za zapał i energię w swoich

Fotografie zostały udostępnione

O podtrzymywaniu na wszelki

przyszłego państwa ukraińskiego.

ocena dotychczasowych osiągnięć

poczynaniach. Natomiast petlurow-

przez Południowo-Wschodni Instytut

wypadek akcji ukraińskiej po śmier-

Nieoficjalnie wspierano zabiegi pe-

na odcinku ukraińskim. Już po kil-

cy w opinii wspomnianego anality-

Naukowy w Przemyślu, a pochodzą

ci Piłsudskiego świadczy przyjęcie

tlurowców na forum Ligi Narodów.

ku latach wywiad polski oceniał, że

ka sukcesywnie tracili szacunek i

ze zbiorów prywatnych syna Alek-

w 1937 r. Liwyćkiego przez Głów-

Ze swojej strony, Naczelnik wy-

środowiska petlurowskie w Polsce

zaufanie wychodźstwa. W dodatku,

sandra Petlury

nego Inspektowa Sił Zbrojnych,