22

W sowieckim raju

28 sierpnia–14 września 2015 nr 16 (236) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Zagłada kościoła rzymskokatolickiego

na Sowieckiej Ukrainie

Nowa, przyjęta w latach 30. koncepcja, głosiła, że należy zniszczyć Polaków,

a Kościół katolicki sam upadnie. Do 1937 roku ten plan był skutecznie realizowany.

niszczyli kościoły, atakowali księży i

były nawet „wybitne postacie”. Dla

JAN MATKOWSKI

donosili na nich władzom. Szczegól-

skutecznej walki z Kościołem służby

nie cierpieli na tym wierni Kościoła

stosowały różne środki. Potajemnie

Komunistyczna gazeta Bolsze-

rzymskokatolickiego.  Działalność

„rozpracowywano” księży i zbierano

wik (Більшовик, 1924, 14 września)

poszczególnych księży często była

informacje w celu ich dyskredytacji.

w dwóch zdaniach podała sentencję

klasyfikowana jako antyrządowa i

Organizowano „protesty” z udziałem

strategii stosowanej dla zniszczenia

sąd wyznaczał karę. Oprócz grzyw-

„robotników” przed polskimi placów-

Kościoła rzymskokatolickiego na

ny pieniężnej, księży zamykano na

kami dyplomatycznymi z postulatami

Ukrainie radzieckiej: „Należy znisz-

kilka miesięcy do byłego klasztoru

„wstrzymania działalności szpiegow-

czyć wpływ księży i kułaków, jednak

oo. Misjonarzy na Wołyniu, (tzw.

skiej na Ukrainie z wykorzystaniem w

w taki sposób, żeby to nie było za-

Iziasławski klasztor). Tu bolszewicy

tych celach duchowieństwa rzymsko-

uważalne, bo kiedy będziemy używać

urządzili więzienie dla duchowień-

katolickiego”. Starano się „wsączyć”

widocznych represji czy podobnych

stwa. Zamykano tam księży na ter-

w środowiska katolickie myśl o odcię-

do tego środków, to polska ludność

min od kilku miesięcy do roku.

ciu się od Watykanu i polskich bisku-

stanie po przeciwnej do nas stronie”.

Mimo tego, ilość parafii rzym-

pów oraz stworzenie w ZSRR samo-

W tym czasie komuniści mieli już

skokatolickich na Ukrainie rosła. W

dzielnego Kościoła katolickiego.

kilkuletnie doświadczenia walki z re-

1925 roku na Ukrainie funkcjonowały

W 1926 roku stan spraw w pol-

ligią. Wydawało się, że po obaleniu

332 parafie, co stanowiło na około 10

skich środowiskach na Wołyniu,

cara, Kościół rzymskokatolicki po-

parafii więcej jak przed I wojną świa-

Ziemi Kijowskiej i Podolu badał tzw.

winien był zająć lepszą pozycję, jak

tową. Najwięcej kościołów znajdo-

Polski Zarząd przy Centralnym Komi-

do tej pory. W związku z powstania-

wało się w guberni podolskiej, gdzie

tecie Komunistycznej Partii Ukrainy.

mi Polaków w imperium rosyjskim,

czynnych było około 80 świątyń. W

Komisja stwierdzała, że są widoczne

Kościół nie był lubiany przez Pe-

guberni wołyńskiej działało też ponad

postępy wśród Polaków w kierunku

tersburg. Wtedy nikt nie mógł jesz-

60 kościołów i przebywało ponad 30

budowania społeczeństwa komuni-

cze zrozumieć, że komunistyczny

księży. Nieco mniej księży było w

stycznego. Jednak komisja zauwa-

system będzie stawiał na całkowite

okolicach Kijowa – ponad 20, obsłu-

żała też, że „postępy” nie poszerzają

zniszczenie jakiegokolwiek kościoła.

gujących ponad 50 kościołów. Wier-

się na wiarę Polaków i ich stosunek

Pierwsza niechęć proletariatu do reli-

nych w parafiach całej Ukrainy było

do Kościoła. „Ksiądz nadal jest naj-

gii była tłumaczona jako błąd Cerkwi

około miliona. Z nich ponad 700 tys.

większym autorytetem dla Polaka,

prawosławnej w stosunku do carskiej

Ruiny kościoła w Hodowicy, obw. Lwowski

stanowili wierni narodowości polskiej.

nawet kiedy jest on członkiem partii

władzy. Ponieważ dynastia Roma-

Pozostali katolicy byli na ogół Niem-

jednak do tego, że w połowie lat 20.

odpowiedzialność za działalność an-

komunistycznej”.

nowych zbyt mocno opierała się na

cami. Niemcy mieszkali głównie w

na Ukrainie przebywało już tylko około

tyrewolucyjną i szpiegowską leży na

Od połowy lat 20. służby prze-

tradycji prawosławnej, nic dziwnego,

Donbasie. Polacy mieszkali głównie

130 księży. Dla porównania, do 1914

duchowieństwie polskim i „elemen-

prowadzały różnorodne operacje w

że rewolucjoniści zaliczali cerkiew do

na prawobrzeżnej Ukrainie oraz w

roku było ich ponad 300.

cie, który jego otacza”. Memorandum

celu dyskredytacji duchowieństwa.

swoich wrogów. Tych argumentów

rejonach przygranicznych z II Rzecz-

W 1926 roku Państwowy Zarząd

sugerowało, że: „szczelność polskie-

Najprostszy sposób polegał na za-

nie można było zastosować do Ko-

pospolitą.

Polityczny przygotował dla Central-

go społeczeństwa i lojalność jego do

mykaniu księży na kilka miesięcy do

ścioła rzymskokatolickiego, uciska-

W celu walki z Kościołem tuż po

nego Komitetu Partii Komunistycznej

księży, jest nośnikiem i narzędziem

więzienia i zmuszania ich do podpi-

nego przez carat. Jednak po 1917

rewolucji stworzono tzw. Antyreligijną

memorandum „O działalności wśród

propagandy idei wolnej Polski, a zdy-

sywania różnych kompromitujących

roku coraz bardziej stawało się zro-

Komisję, która działała przy Central-

duchowieństwa rzymskokatolickiego

scyplinowanie wiernych, umiejętnie

dokumentów, listów itp. W taki spo-

zumiałym, że bolszewicy kierowali

nym Komitecie Komunistycznej Partii

i polskich osad”. Jego lektura rzuca

sterowanych z kościelnej ambony,

sób pojawiały się listy do Papieża z

się innymi intencjami.

Ukrainy. Protokoły jej posiedzeń do

światło na wiele procesów zacho-

skazuje na nieuniknione niepowo-

różnymi „proradzieckimi” apelami czy

W 1922 roku wszedł w życie

wezwaniami o uznanie władz bolsze-

pierwszy kryminalny Kodeks Ustaw

wickich. Działania te miały czasem

USRR. Cały jego rozdział pt. „Łama-

wymiar tragiczny. Ksiądz Fedukowicz,

nie prawa o oddzieleniu państwa od

który zmuszony został w więzieniu do

Kościoła” opisywał różnorodne sank-

napisania takiego listu do papieża, po

cje i kary, które miały być stosowane

uwolnieniu dokonał samospalenia.

wobec kleru w wypadku wtrącania

W 1927 roku czekiści zmusili innego

się w „sprawy państwowe”. Ta defini-

księdza Eugeniusza Perkowicza z re-

cja określała różnorodne działania ze

jonu proskurowskiego do wystąpienia

strony księży, które mogły być trak-

ze stanu duchownego. Z tej okazji,

towane jako „wtrącanie się w sprawy

w prasie sowieckiej została przepro-

państwowe”. Kary były rozmaite – od

wadzona cała kampania agitacyj-

grzywny pieniężnej do jednego roku

na. Kilka lat wożono go po wsiach i

więzienia.

miasteczkach, w których mieszkali

W 1926 roku wymiar sowiec-

Polacy, gdzie musiał wygłaszać an-

kiej sprawiedliwości wzbogacił się o

typolskie i antykościelne „referaty”. W

nowy termin „łyszenci”. Do tej grupy

1927 roku odbyło się 57 jego spotkań

społecznej zostało zaliczone, wraz

w 52 miejscowościach. W następ-

z kryminalistami i kułakami, także

nych latach działalność ta wyglądała

duchowieństwo. Jeżeli, według tych

Ruiny kościoła w Starej Soli, obw. Lwowski

podobnie. W 1933 roku Perkowicz

norm, ksiądz zrezygnował ze swoich

został aresztowany jako „członek”

dzących w polskich środowiskach na

dzenie wszystkich prób podejmowa-

dzisiaj są utajnione. Według instrukcji,

obowiązków i wystąpił z Kościoła,

Polskiej Organizacji Wojskowej, po

Ukrainie Sowieckiej i walkę, która to-

nych przez służby bezpieczeństwa

nawet listy wysyłane z tej tajemniczej

dopiero po pięciu latach mógł nabyć

czym oświadczył, że polscy komuni-

czyła się wokół Kościoła. Bolszewicy

przeniknięcia na obszar, który nas in-

instytucji powinny były być zwracane

pełne prawa obywatelskie i, na przy-

ści najwyższego szczebla na Ukrainie

byli świadomi, że jednolitość poglądów

teresuje. Próby te pobudzają tylko

z powrotem. Nikt do dzisiaj nie zna

kład, wziąć udział w wyborach. Jed-

to szpiedzy Józefa Piłsudskiego. Na

Polaków w kwestiach kościelnych jest

parafian do wzmacniania skrytości

nazwisk członków tej komisji. Wiado-

nak pod warunkiem, że przez te lata

koniec został rozstrzelany.

potężną bronią, która chroni ducho-

i ostrożności. Na ile bezsilna w ta-

mo, że do jej składu wchodzili funk-

sumiennie pracował na rzecz społe-

Polskie katolickie duchowieństwo

wieństwo. Autorytet księży, którzy po-

kich sprawach była bezpieka, można

cjonariusze najwyższego szczebla.

czeństwa komunistycznego.

broniło się na Ukrainie jak mogło.

zostali na Ukrainie i nie zrezygnowali

sądzić po bezskuteczności prób roz-

Sekretarzem na jej posiedzeniach był

W tym okresie władze stworzyły

Jednak lata 30. wniosły korektę w

ze swego powołania, był wśród ludzi

pracowania działalności [...] księży

zawsze przedstawiciel NKWD, a pro-

organizację pod nazwą Związek Wo-

plany dotyczące zniszczenia Kościo-

ogromny. Czekiści we wspomnianym

chociażby agenturalną drogą”.

wadził posiedzenia zastępca szefa

jujących Bezbożników. Pojawiło się

ła przyjęte w latach 20. Nowa kon-

dokumencie pisali, że praca księży

Walka z Kościołem na Ukrainie

Państwowego Zarządu Politycznego.

pojęcie „front religijny”, które prze-

cepcja głosiła, że należy zniszczyć

jednoznacznie wskazuje na kierunek

przynosiła jednak pomału sukcesy

Właśnie ta struktura była szczególnie

widywało zwalczanie wszystkiego,

Polaków, a Kościół katolicki sam

„zasłużona” w niszczeniu kościołów.

ich działania – odtworzenie Rzeczpo-

bolszewikom. W tekście Memoran-

co kojarzyło się z religią i Kościołem.

przepadnie. Do 1937 roku ten plan

Represje wobec duchowieństwa

spolitej. Według autorów, stanowiło to

dum wspomina się o 21 zwerbo-

Członkowie tej organizacji przeszka-

był skutecznie realizowany.

rzymskokatolickiego doprowadziły

poważne zagrożenie, ponieważ cała

wanych księżach, wśród których

dzali w świętowaniu świąt religijnych,