22

Okruchy historii

30 października–16 listopada 2015 nr 20 (240) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Ormiańskie groby na Cmentarzu Łyczakowskim  (cz. 1)

Z czasów osiedlenia się Ormian we Lwowie, zmarłych chowano tradycyjnie na

cmentarzach przykościelnych. Liczne wzmianki o grobach ormiańskich są w kro-

nikach i księgach parafialnych. Cmentarze ormiańskie istniały przy katedrze oraz

przy kościołach św. Anny, św. Jakuba i św. Krzyża.

pomnik został zainspirowany za-

JURIJ SMIRNOW

pewne wawelskim grobowcem króla

tekst i zdjęcia

Kazimierza Wielkiego. Wysoki poziom

artystyczny elementów architektonicz-

Cmentarz katedralny zajmował

nych nagrobka abpa Stefanowicza

dziedzińce obok świątyni – południo-

wskazuje na współprace Eutelego

wy i północny. Księży, dostojników

z jakimś architektem. Według Jurija

kościelnych i „starszych nacji ormiań-

Biriulowa, tym architektem mógł być

skiej” chowano w podziemiach katedry

Wincenty Rawski-senior. Bardzo

i pod krużgankiem południowym. Naj-

uszkodzony przez czas i ludzi pomnik

dawniejsze, poziomo położone płyty

abpa Stefanowicza został rzetelnie

grobowe pochodzą z XIV-XV wieku.

odnowiony w 2008 roku przez grupę

Na płytach umieszczono napisy w

polsko-ukraińskich konserwatorów

języku ormiańskim i tarcze z monogra-

pod kierownictwem prof. Janusza

mem lub gmerkiem mieszczańskim.

Smazy z Warszawy, przy wsparciu

Na płytach z XVI-XVIII wieku napisy

finansowym Fundacji „Pomoc Pola-

wykonano już w językach łacińskim

kom na Wschodzie”.

lub polskim. W testamencie spisanym

Następca S.C. Stefanowicza,

w 1639 roku lwowski budowniczy i

arcybiskup Grzegorz Michał Szy-

rzeźbiarz Wojciech (Albert) Kielar

monowicz rządził archidiecezją w

stwierdził, że wykonał ze swoimi

latach 1859-1875 i zmarł 14 czerwca

uczniami „grobowców siedemdzie-

1875 r. Na jego grobie na Cmenta-

siąt i jeden przed białym ormiańskim

rzu Łyczakowskim na zamówienie

kościołem...” Abp M. Torosowicz

kapituły ormiańskiej wzniesiony

zapisał w testamencie, że dla siebie

został okazały pomnik dłuta znanego

i swoich następców pod ołtarzem

rzeźbiarza Juliana Markowskiego.

brackim Matki Boskiej Niepokalanie

Pomnik arcybiskupa uchodził i, pomi-

Poczętej, znajdującym się obok po-

mo poważnego uszkodzenia, nadal

mnika patriarchy Stefana, wybudował

Mogiły arcybiskupów ormiańskich na Cmentarzu Łyczakowskim

uchodzi za jeden z najładniejszych

w podziemiach Katedry grobowiec,

na cmentarzu. Nagrobek składa

gdzie też został pochowany w roku

Jednym z pierwszych nagrobków

w samym rytuale grzebania. W całej

Skrochowskiego do kościoła, a tak

się z dwustopniowej podstawy oraz

1681. O grobowiec dla siebie starały

na Cmentarzu Łyczakowskim była

monarchii bowiem podjęto agitację

była liczna, że gdy ciało wynoszono

ustawionej na niej kapliczki zamknię-

się bardzo też mniszki benedyktynki.

płyta położona w roku 1789 na grobie

przeciw wystawności pogrzebów.

z domu, początek już wchodził do

tej ostrołukowo. Postać kapłana

Jak podaje ks. S. Barącz, w 1702 roku

Magdaleny Dumskiej. Niezwykłym

Rozporządzenie austriackie z dnia

kościoła, a czas był cichy i świece

siedzącego w niszy w szczegółowo

bp B. Nersesowicz wystawił dla nich

jest jednak fakt, że płyta ta została

27 września 1787 roku postulowało,

wszystkie paliły się, czyniło to widok

oddanych szatach pontyfikalnych

„naprzeciwko furty zakonnej grobek

wykorzystana dwukrotnie, na dwóch

by przed pogrzebem ciało do kościoła

przyjemniejszy i najwspanialszy, że

została wyrzeźbiona z dużym re-

szczupły, jednak murowany, brakiem

różnych grobach. Na jej odwrotnej

farnego dostarczyć, a stamtąd „bez

był w opinii powszechnej miany za

alizmem. Górną część kapliczki

którego Panny trapiły się”. Tenże

stronie zachował się ormiański napis

okazałości na wozie żałobnym na

świętego, wielu przy odwiedzaniu

zdobił krzyż i cztery neogotyckie

kronikarz opisuje, że na cmentarzu

i tarcza z gmerkiem, pochodzące z

cmentarz przewieźć”. Autor jednej

ciała nogi jego całowało, a niektórzy

pinakle. Misternie wykonano detale

katedralnym znajdowały się groby

1675 roku. Podczas prac konserwa-

polemicznej broszurki zapytał: „Cóż

przez niego do Boga modlitwy swoje

szat, infuły i pastorału. Prawą rękę

znanych rodzin Ormian lwowskich

torskich w 2010 roku odnaleziono

się to na świecie do dobrego imienia

zanosili. Ta opinia świętobliwości

arcybiskup unosi w geście błogosła-

Augustynowiczów, Abrahamowiczów,

jeszcze pięć XVII-wiecznych na-

osobie jakiej przyczyniać ma, że

sprawiła, iż wszyscy garnęli się na

wieństwa, twarz pogodna, spokojna,

Bogdanowiczów, Bernatowiczów,

grobków ormiańskich. Zachował się

na kilku wieżach we dzwony biją,

exportacyę, na rynku prócz tego było

pełna dostojeństwa. W latach 70.

Czukiewiczów, Dorogjowiczów, Fa-

w dobrym stanie pomnik na grobie

że tłum białych, burych i srokatych

ludzi do kilka tysięcy, jak w czasie

XX wieku pomnik został poważnie

ruchowiczów, Jurkewiczów, Izarowi-

Ormianki Rozalii Wartanowiczówny,

mnichów w trumny dybie...” Dlatego

procesji Bożego Ciała. Exekwie

uszkodzony: rozbito krzyż, odbito

czów, Manczukiewiczów, Muratowi-

zmarłej w 1799 roku. Pomnik składa

okazałe pogrzeby organizowane w

odprawiły się przez trzy dni t.j. 5, 6

głowę i ręce, wyrwano tablicę z na-

czów, Mikołajewiczów, Nikorowiczów,

się z płyty ustawionej pionowo i

tradycji staropolskiej były też znakiem

i 7 września; ciało było exportowane

pisem. Odnowienie pomnika w 2007

Piramowiczów, Steckiewiczów, Szy-

postaci zmarłej dziewczyny, ubranej

protestu przeciw władzom zaborczym

na Cmentarz za św. Piotrem [czyli Ły-

roku wzbudziło sporo kontrowersji

monowiczów, Torosowiczów, Uba-

w typowy strój ormiańskiej kobiety z

i germanizacji kraju. Oto relacja ks.

czakowski] z tą procesją z jaką dnia

dotyczących poziomu wykonanych

lewiczów i innych. Niektóre epitafia i

końca XVIII wieku – częścią stroju były

Sadoka Barącza o pogrzebie abp.

poprzedzającego było wniesione do

prac konserwatorskich.

płyty grobowe po dziś znajdują się na

między innymi szarawary. Typ twarzy

J.W. Tumanowicza: „X. Jakób Tuma-

kościoła, z tą tylko różnicą, że księża-

W bocznej alejce, niedaleko wyżej

katedralnych podwórkach. Są wśród

wschodni, typowo ormiański. Na pły-

nowicz, Arcybiskup ormiański... po

biskupi tylko do Bernardynów ponty-

opisanego pomnika pochowany został

nich epitafia rodziny Augustynowi-

cie zachował się ornament roślinny i

piętnastogodzinnej chorobie dnia 2

fikalnie asystowali, a stamtąd wsiedli

jeszcze jeden arcybiskup ormiański

czów: Rypsymy zmarłej w 1730 r.,

napis w języku polskim.

września o godzinie pierwszej po pół-

do powozów i jechali za ciałem, gdzie

Grzegorz Józef baron Romaszkan

Łazarza Tobiasza zmarłego w 1659

Niestety, już w drugiej połowie

nocy przyjąwszy sakrament Oleju św.

przy spuszczaniu ciała do grobu X.

(1809–1881, arcybiskup od roku

r., Marianny zmarłej w 1708 r.

XIX wieku wiele grobów z pierwszego

przeniósł się do wieczności. Eksporta-

Kicki Arcybiskup zwykłe odprawił

1875). Nagrobek z piaskowca wyko-

W końcu XVIII wieku władze

okresu istnienia cmentarza Łycza-

cja nastąpiła dnia 4 września wieczo-

nabożeństwo. Dnia 5 celebrował X.

nał francuski rzeźbiarz Antoni Julian

austriackie konsekwentnie prowadziły

kowskiego zostało przekopanych,

rem. Procesya ta odprawiła się przez

Kicki Arcybiskup, dnia 6 X. Angełło-

Maricot, który we Lwowie pracował

akcję zamknięcia wszystkich cmen-

zaś cenne pomniki rozebrano bez

rynek. Exportował X. Kicki Arcybiskup

wicz Biskup, a dnia 7 – Symonowicz,

pod nazwiskiem A.J. Gorgolewski. Po-

tarzy przykościelnych i organizacji

poszanowania ich wartości arty-

lwowski, X. Angełłowicz Biskup prze-

oficyał lwowski ormiański”.

mnik wykonano w kształcie wielkiego

nowych poza murami miejskimi. 11

stycznej i spisano na budulec. Z tego

myski obrządku gr. -kat. Asystowali do

Nie mniej uroczyście 8 grudnia

krzyża kamiennego umieszczonego

grudnia 1783 roku z wiedeńskiej Kan-

powodu zgubione zostały miejsca

tej procesyi kapituła łacińska i ruska,

1858 roku chowano arcybiskupa

na wysokim postumencie ozdo-

celarii Nadwornej wyszedł odpowiedni

pochówków nawet osób zasłużonych.

kanonicy i duchowieństwo ormiańskie,

Samuela Cyryła Stefanowicza, który

bionym płaskorzeźbami insygniów

dekret cesarski. Lecz we Lwowie ma-

Dziś nie możemy już odnaleźć grobów

seminarium łacińskie i ruskie, cztery

zmarł w wieku 104 lat. Pochowano

biskupich. W centrum postumentu

gistrat nie spieszył się z wykonaniem

arcybiskupów ormiańskich Jakuba

zakony, municypalność w swoich

go przy głównej alei na Cmentarzu Ły-

tablica marmurowa, na której wyryto

tego dekretu i zmarłych chowano na-

Waleriana Tumanowicza (zmarł w

mundurach, mieszczanie, magistrat i

czakowskim. Na grobie powszechnie

napis: „Grzegorz Józef Romaszkan

dal na cmentarzach przykościelnych.

1798 r.), Jana Jakuba Szymonowicza

konsyliarze różnych departamentów.

szanowanego arcybiskupa wzniesiono

arcybiskup metropolita lwowski ob-

Dopiero w 1786 r. zorganizowano

(zmarł w 1861 r.) i Kajetana Augustyna

Panienki ze szkoły normalnej ormiań-

okazały, neogotycki nagrobek w kształ-

rządku ormiańskiego 12 maja 1809-11

cztery nowe cmentarze, mianowicie

Warteresiewicza (zmarł w 1831 r.).

skiej i siostry miłosierdzia ze swemi

cie sarkofagu, na którym umieszczono

grudnia 1881”.

Łyczakowski, Gródecki, Żółkiewski i

Zachowały się natomiast w prasie

panienkami. Wszyscy ci asystenci

naturalnych rozmiarów leżącą postać

Następca G. J. Romaszkana,

Stryjski. Ostatni pogrzeb na cmenta-

lwowskiej i wspomnieniach ówcze-

stali w porządku z świecą w ręku za-

metropolity w stroju pontyfikalnym.

arcybiskup Izaak Mikołaj Isakowicz

rzu przy katedrze ormiańskiej odbył

snych mieszkańców miasta opisy ich

paloną. Prosesya ruszyła w lewą rękę

Sarkofag wieńczy kamienny balda-

(1824-1901), zwany „złotoustym”,

się w 1785, kiedy pochowano zmar-

pogrzebów. Według tradycji, ceremo-

w górę, przechodziła koło kamienicy

chim ozdobiony wielkimi kwiatonami

zmarł 29 kwietnia 1901 roku na zawał

łego 29 kwietnia księdza Gabriela

nia wyglądała niezwykle uroczyście,

Jaśkiewiczowskiej, cesarskiej apteki,

i strzelistymi pinaklami. Pomnik został

serca i został pochowany na Cmenta-

Kasprowicza. Do dziś zachowała się

brali w niej udział hierarchowie i wierni

kamienicy Noclowskiej, odwachu,

wykonany w firmie kamieniarskiej

rzu Łyczakowskim przy alei głównej

tablica ku jego pamięci, wykonana z

wszystkich trzech obrządków katolic-

Arcybiskupiej, Ziętkiewiczowskiej ku

Leopolda Schimsera około roku

obok grobu abp. S.C. Stefanowicza.

czarnego marmuru z długą inskrypcją

kich. Ze swojej strony, rząd austriacki

katedrze, stamtąd koło Solskiego,

1859 przez rzeźbiarza lwowskiego

W testamencie zmarły arcybiskup

łacińską.

wprowadzał bardzo gorliwie zmiany

Wilczka w Krakowską ulicę koło

Pawła Eutelego. Ten romantyczny