22

Okruchy historii

18–30 listopada 2015 nr 21 (241) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Zamek w Czernelicy pod opieką konserwatorów

galicyjskich na przełomie XIX i XX wieku

Po I rozbiorze Rzeczypospolitej ziemie dawnego województwa ruskiego zosta-

ły zajęte przez Austrię. Zamek czernelicki, tak jak inne dawne fortece, utracił

swoje militarne znaczenie i zaczął pełnić jedynie funkcję mieszkalną. W drugiej

połowie XIX wieku na fali tworzącego się ruchu konserwatorskiego i zaintereso-

wania historią lokalną, zaczęto dostrzegać również znaczenie tego zamku jako

wartej zachowania pamiątki przeszłości.

na późniejsze zmiany, jakie zaszły

Według autora, najlepiej zachowa-

MAgDA ARSENICZ

w wyglądzie budowli, dzięki czemu

na była zachodnia część murów z

można, przynajmniej w niektórych

W Kurierze Galicyjskim pisali-

bramą wjazdową, pokrytą dachem

aspektach, odtworzyć pierwotny wy-

śmy (zob. KG nr 11 (207) 2014), że

i widocznym herbem Pogoń. Herb

gląd zamku.

do 1848 roku zamek pozostawał

nad bramą był już wówczas uszko-

Zamek czernelicki w II połowie

własnością rodu Cieńskich, którzy

dzony w miejscu, w którym, według

XIX wieku pojawiał się w licznych

w tym czasie na stałe przenieśli się

Czołowskiego, miał być wyryty rok

publikacjach krajoznawczych m.in.

do pobliskiego Okna. Z tego okresu

powstania zamku. Natomiast od

w pracy Hipolita Stupnickiego „Ga-

zachowały się listy, na podstawie

strony wewnętrznej bramy znajdo-

licja pod względem topograficzno-

których można było zarysować stan

wał się herb Pilawa wraz z inicjała-

geograficzno-historycznym”, czy w

budowli i codzienne problemy jego

mi księżnej Eufrozyny Czartoryskiej.

wydanym w Warszawie „Słowniku

mieszkańców. Niełatwo ustalić jed-

Dawne budynki po dwóch stronach

Królestwa Polskiego i innych kra-

nak dokładną chronologię zmian

bramy, według Czołowskiego mia-

jów słowiańskich”, w których po-

właścicieli zamku bezpośrednio po

ły być w tym czasie zniszczone lub

wtarzano informację o pobycie w

Cieńskich. Od 1871 roku, zgodnie

wykorzystywane jako stajnie. Piętro

zamku Sobieskiego. Dokładny opis

ze źródłami austriackimi, Czerne-

natomiast miało pozostawać puste.

budowli można również znaleźć w

lica wraz z okoliczną Chmielową,

Teren wewnątrz murów zamkowych

popularnym przewodniku po Galicji

Andruchówką i Kosówką należały do

służył w większości jako ogród wa-

autorstwa dra Mieczysława Orło-

Aleksandra Raciborskiego i Jakuba

rzywny. Co ciekawe, Czołowski poda-

wicza, będącego owocem wielo-

Jakubowicza, którzy nabyli te ziemie

je iż budynki mieszkalne znajdowały

letniej działalności Akademickiego

od Antoniego Agopsowicza. Najpew-

się po obu stronach bramy, czemu

Klubu Turystycznego we Lwowie

niej w początkach roku 1892 nowym

przeczą wszystkie znane źródła iko-

– co wskazuje, iż zamek czernelic-

właścicielem zamku czernelickiego

nograficzne oraz wcześniejsze in-

ki należał do miejsc odwiedzanych

został Samuel Mosberg, w czasach

wentarze – na ich podstawie można z

i opisywanych przez studentów

którego dawna forteca znalazła się

całą pewnością stwierdzić, że pokoje

zrzeszonych w ramach tego klubu

oficjalnie pod opieką lwowskiego

znajdowały się tylko między bramą a

na przełomie XIX i XX wieku. W

Koła Konserwatorów. Zanim do tego

czwartym, południowym bastionem,

przewodniku Orłowicza również

doszło, pojawiały się już liczne ślady

natomiast źródła nie potwierdzają ist-

występuje wzmianka o pobycie w

zainteresowania zamkiem jako za-

nienia z drugiej strony bramy żadnych

nim Jana Sobieskiego oraz o pod-

bytkiem przeszłości.

budynków mieszkalnych.

ziemnym korytarzu mającym łączyć

Pierwszym przejawem tego zja-

Kilka lat później, w 1899 roku

zamek czernelicki z pobliskim zam-

wiska był fakt zamieszczenia foto-

Samuel Mosberg podjął próbę sprze-

kiem w Rakowcu, co świadczy o

grafii bramy wjazdowej zamku wśród

daży zamku Fundacji Hirschowskiej

ówczesnych wyobrażeniach na ten

eksponatów Wystawy Etnograficznej

– żydowskiej organizacji oświatowej

Brama wjazdowa zamku, 1880 r.

temat. W podobnym czasie (1904)

Pokucia w Kołomyi, której otwarcie

zakładającej prywatne szkoły, co

Zamek czernelicki był jednym

do uratowania zamku czernelickiego

zdjęcie bramy zamku w Czernelicy,

we wrześniu 1880 roku uświetnił

spotkało się ze sprzeciwem Alek-

ze skromniejszych zabytków, którym

od zniszczenia i całkowitego rozbio-

nieznanego autorstwa, znajdowa-

swoją obecnością panujący cesarz

sandra Czołowskiego. Konserwator

interesowali się konserwatorzy gali-

ru, co jak wskazują archiwalne doku-

ło się na wyposażeniu „Gabinetu

Franciszek Józef I. Wystawa ta była

uznał, że wykorzystanie budowli dla

cyjscy, rozpoczynający dopiero swoją

menty i sprawozdania, groziło daw-

fizykalnego” gimnazjum w Droho-

pierwszym na taką skalę przedsię-

tego typu celu mogło by zaszkodzić

oficjalną działalność na szerszą ska-

nej fortecy już w końcu XIX wieku.

byczu, w dziale „zamki na kresach

wzięciem w regionie, uznanym za

cennemu zabytkowi.

lę. Koło c.k. Konserwatorów Galicji

W marcu 1891 roku, mieszkający w

polskich”, co oznacza iż służyło

wydarzenie na skalę europejską.

Przełomowym momentem w

Wschodniej, jako instytucja państwo-

pobliskim Uniżu konserwator Włady-

jako jedna z pomocy naukowych,

Zdjęcie, najstarsze z dotychczas

historii zamku był pożar, do którego

wa zajmowało się ochroną zabytków

sław Przybysławski został oficjalnie

wykorzystywanych w szkole, obok

znanych, przedstawia bramę wjaz-

doszło 18 maja 1904 roku. Dowia-

oraz propagowaniem wiedzy o nich.

wyznaczony do czuwania nad ruina-

fotografii zamków w Trembowli, Ole-

dową zamku, pokrytą dachem, wraz

dujemy się o nim z listu Kazimierza

mi zamków w Czernelicy i Rakowcu.

z widocznym herbem Pogoń. Wy-

Przybysławskiego (prawdopodobnie

Już w następnym roku (1892) właśnie

syna Władysława) do Grona Konser-

konał je znany kołomyjski fotograf

dzięki interwencji konserwatorów i

watorów. Niestety źródło to nie precy-

Juliusz Dutkiewicz na zamówienie

starosty horodeńskiego, nowy wła-

zuje okoliczności w jakich doszło do

organizatorów wystawy – oddziału

ściciel zamku Samuel Mosberg pod

pożaru i szkód, jakie poniosła bu-

czarnohorskiego Towarzystwa Ta-

groźbą grzywny został zmuszony do

dowla. Z późniejszej korespondencji

trzańskiego. Z tego okresu pochodzi

zaprzestania dokonywania zmian w

Mosberga z konserwatorami oraz

również zdjęcie budynku mieszkal-

wyglądzie budowli. Niestety, zacho-

sprawozdań tej organizacji, moż-

nego – dawnego pałacu znajdujące-

wana korespondencja urzędowa nie

na wywnioskować, że w pożarze

go się wewnątrz murów zamkowych,

pozwala dokładniej określić, których

ucierpiał dach na bramie wjazdowej,

które zgodnie z ówczesną wiedzą,

elementów zamku miała dotyczyć

który wymagał pilnej naprawy, oraz

uważano za miejsce, gdzie zatrzymy-

planowana zmiana.

dom mieszkalny, czyli dawny pałac

wał się król Jan Sobieski, w czasach

Z tego samego okresu – 1892

znajdujący się wewnątrz murów

gdy był hetmanem wojsk koronnych.

– pochodzi pierwsze poważne opra-

zamkowych.

W omawianym okresie był to dom

cowanie historii zamku, pióra wspo-

Po pożarze Mosberg miał pró-

mieszkalny właściciela. Z końca XIX

mnianego konserwatora Aleksandra

bować dokonać kolejnej, dość rady-

wieku pochodzi też zdjęcie wykony-

Czołowskiego, zamieszone w pracy

kalnej próby przebudowy zamku. K.

wane od strony podwórza zamkowe-

„Dawne zamki i twierdze na Rusi

Przybysławski w liście do konserwa-

go, autorstwa Albina Friedricha, foto-

Halickiej”, do dziś służące za pod-

torów pisał: „Obecnie p. Mosberg za-

grafa, który również współpracował z

Dom mieszkalny wewnątrz murów zamkowych, 1880 r.

stawę do dalszych badań. W pracy

mierza je [zamczysko] odbudować,

lwowskimi konserwatorami. Widocz-

lwowskiego konserwatora znajduje

basztę znieść, materiałem tym dom

na na zdjęciu jest brama wjazdowa

Towarzystwo to skupiało wybitnych

się także cenny opis wyglądu zamku

sku, Podhorcach, Rakowcu i wielu

mieszkalny w zamczysku odbudo-

od strony podwórza, wraz z dachem,

działaczy społecznych i naukowych

w tym okresie wraz ze słabej jakości

innych, mających na celu ukazanie

wać”. W wyniku interwencji konser-

oraz zniszczone piętro nad dawnymi

tego okresu, takich jak Aleksander

zdjęciem J. Dutkiewicza (oryginał

historii regionu i zapewne, uwrażli-

watorów sprawa została zatrzymana,

pokojami przylegającymi do bramy

Czołowski i Władysław Przybysław-

znajduje się obecnie w zbiorach Bi-

wienie uczniów na kwestie znacze-

a na miejsce oddelegowano specja-

(bez dachu). Fotografie te są nie-

ski. Przyczynili się oni bezpośrednio

blioteki Narodowej w Warszawie).

nia zabytków przeszłości.

listę – Teodora Talowskiego, znane-

zwykle cennymi źródłami, z uwagi