18

Okruchy historii

28 kwietnia­15 maja 2017 nr 8 (276) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Historyczny fenomen żydowskiego sztetlu

Sztetl (jidysz) to male miasteczko zamieszkale często wylącznie przez Żydów. Takie ży-

dowskie miasteczka istnialy w Europie Środkowej i Wschodniej przed II wojną światową.

Kres ich istnieniu polożyl Holokaust ­ zaglada spoleczności żydowskiej. Jedną z kwestii,

która staje przed wspólczesnym spoleczeństwem w niezależnej Ukrainie jest odtworze-

nie kulturowego kontekstu kraju. Sklada się na to kulturowy kontekst poszczególnych

miejsc, w tym również miast.

W XVI wieku male miasta Eu-

kretnych ludzi czy rodziny, na pewno

TARAS WOZNIAK

ropy Środkowo-Wschodniej tworzą

tak jest. Ale w perspektywie histo-

Jednym z wyzwań stalo się od-

równoleglą do państwowej strukturę

rycznej rozumiemy, że sztetl jest fe-

tworzenie kulturowej tkanki miejsca w

osiedli żydowskich ­ sztetli, oddalo-

nomenem historycznym. Nie istnial

przypadku, gdy jej bezpośredni nosi-

nych od siebie o jeden dzień drogi

jednak zawsze. Powstal, rozwijal

ciele w wyniku różnych historycznych

pieszej. Ma to swoje przyczyny ­

się, doznal rozkwitu, potem upad-

i politycznych okoliczności stali się

jeden dzień drogi dla ówczesnego

ku, aż wreszcie zanikl lub zostal

nieobecni. Jest to poniekąd zadanie

handlowca byla to odleglość, którą

zniszczony przez kataklizm II wojny

pewnego przywrócenia polskiego kon-

byl w stanie pokonać, wędrując od

światowej.

tekstu w warunkach prawie zupelnego

jednego jarmarku do drugiego. Jar-

Sztetle pojawily się na terenach

braku zwartej spoleczności polskiej.

marki odbywaly się w określonym

Europy Środkowo Wschodniej w

To samo zadanie dotyczy przywróce-

dniu tygodnia: jedne w poniedzialek,

wyniku kilku czynników.

nia żydowskich kontekstów kulturo-

inne we wtorek, jeszcze inne w środę

Jednym z nich, choć tragicznym,

wych w warunkach prawie zupelnego

itd. Pamiętam ślady tego rytmu życia,

bylo wypędzenie Żydów z Hiszpanii.

braku bezpośrednich następców lokal-

którym żyly male miasta Galicji jesz-

Po zwycięstwie rekonkwisty, wypę-

nych żydowskich subkultur. Galicyjska

cze w latach 60­ 70. XX wieku.

dzeniu Maurów z Pólwyspu Iberyj-

Żyd w stroju modlitewnym podczas lektury Tory

spoleczność żydowska praktycznie

Z czasem sieć tych handlowych

skiego i zjednoczeniu Kastylii i Arago-

Przybywali tu nie tylko Żydzi z

calkowicie zostala wyniszczona przez

miasteczek zaczyna rozbudowywać

nii, 31 marca 1492 roku wydany zo-

ność, ale też Niemcy, Wlosi, Ormia-

Niemiec, ale też z calej Europy: z

nazistów. Kto więc ma stać się spad-

swoje kryptopaństwowe instytucje.

stal edykt z Alhambry ­ ustawa zjed-

nie, i Żydzi.

Węgier w 1349-1526 r., z Francji ­

kobiercą tej kulturowej spuścizny?

Glównym staje się Wa ad czterech

noczonej katolickiej pary królewskiej

Tym sposobem zostaly zbudo-

1394 r., Austrii ­ 1420 r. Król Polski

Szczególnie beznadziejna jest

ziem. Byl to organ żydowskiego sa-

Izabelli I Kastylskiej i Ferdynanda II

wane wielkie porty lądowe na wiel-

Kazimierz III Wielki uważany byl na-

sytuacja nie tyle w dużych miastach,

morządu, który obejmowal Wielko-

Aragońskiego, która zobowiązywala

kim szlaku handlowym ze Wscho-

wet za opiekuna Żydów. W 1334 roku

gdzie odradzają się i odnajdują nowe

polskę, Malopolskę, Ruś Czerwoną

wszystkich Żydów do opuszczenia

du (Osmańska Porta, Iran, Bliski

wyjąl Żydów spod prawa magdebur-

formy bytu wspólnoty żydowskie, ile

i Wolyń. Funkcjonowal od polowy

terytorium Hiszpanii do 31 lipca te-

Wschód) na Zachód. Glównym ro-

skiego i od tego czasu spoleczności

w malych miasteczkach, które z cza-

XIV do XVIII wieku. Początkowo

goż roku. Wobec tego Żydzi masowo

dzajem ich dzialalności i wzbogace-

żydowskie podlegaly jedynie jurys-

sem degradowaly do poziomu wio-

mial spelniać rolę pośrednika między

ruszyli do hiszpańskiej Holandii, do

nia się byl handel.

dykcji sądów królewskich.

sek. Szczególnie trudne jest zacho-

wspólnotami żydowskimi ­ kahalami,

Wloch i na Balkany. Stamtąd przybyli

Ale male miasteczka byly jeszcze

Monarchowie naszej części Eu-

wanie kontekstu kulturowego malych

ale z czasem przeksztalcil się w swe-

ze swoją mową na Zakarpacie i na

zbyt male i nieciekawe pod względem

ropy postrzegali Żydów nie tylko,

żydowskich miasteczek, rozsianych

go rodzaju sejm, który zwolywano w

Bukowinę ­ byli to Żydzi sefardyjscy.

ekonomicznym, więc nie mialy boga-

jako ,,lud Starego Testamentu", ale

po terenach dawnej Rzeczypospoli-

Lublinie lub w Jaroslawiu, gdzie ist-

Jednak większość Żydów przyby-

tego wachlarza narodowościowego.

jako promotorów rozwoju rzemiosla

tej ­ od Kowna do Odessy i od Hu-

niala reprezentacja 70 kahalów. Inte-

la do Europy Środkowo-Wschodniej

Dopiero rozwój tych miejscowości

i handlu. Dlatego wladcy Rusi, Pol-

mania po Lódź. Slowem, chodzi o

resującym jest, że pierwsze zebrania

z terenów niemieckich, dokąd trafili

przyciągnąl nowych osadników.

upamiętnienie żydowskich sztetli, w

żydowskich przywódców odbywaly

których już nie mieszkają Żydzi, lecz

się podczas wielkich dorocznych jar-

zupelnie inni ludzie.

marków w Lublinie, gdzie decydowa-

Jednak, zanim podejmiemy się

no przede wszystkim o problemach

tego zadania, należy sobie uświado-

organizacji i wspólpracy handlowej

mić, z czym mamy do czynienia.

między miastami.

Otóż, co to jest sztetl?

W pewnym sensie ta ponadpań-

Wiadomo, że jest to niewielkie

stwowa sieć miasteczek przypomina

miasteczko, w którym znaczną lub

ówczesną sieć miast-faktorii czy mia-

dominującą część ludności stanowią

st-państw we Wloszech. Miasta we

Żydzi. Nie musi to być spoleczność

Wloszech i w innych państwach Eu-

monolityczna. Często dzieli się ona

ropy podlegaly początkowo wladzy

wedlug pozycji spolecznej i przeko-

seniorów. Od końca IX wieku miasta

nań religijnych ­ judaizm swego cza-

w pólnocnych i centralnych Wloszech

su przeżyl wiele kryzysów i rozszcze-

rozpoczęly z nimi walkę zbrojną, za-

pil się na wiele odlamów. Ludność

kończoną w XII wieku utworzeniem

ta zazwyczaj rozmawiala w swoim

niezależnych miast-państw, które

żydowskim języku ­ jidysz na tere-

walczyly ze sobą jako konkurenci

nach zamieszkalym przez Żydów

handlowi lub zakladaly sojusze poli-

aszkenazyjskich, którzy adaptowali

tyczne i handlowe.

poludniowo-niemieckie dialekty do

Na podobnych zasadach dzia-

wlasnych potrzeb i zamienili je na

laly miasta Hanzy (Hanse, Lübische

Tlum Żydów podczas uroczystości na ulicy Drohobycza

swój odrębny język, lub w języku ladi-

Hanse). Byla to też unia wolnych

no ­ również transformowanym przez

miast niemieckich na czele z Lubeką

ski (później Rzeczypospolitej), Litwy

Z czasem takich handlowych

glównie z Holandii. Przejmując dia-

Żydów przybylych z Hiszpanii, z języ-

i gildii kupieckich, która utrzymywala

zapraszali Żydów, zapewniając im

ośrodków przybywa, zwiększa się

lekty poludniowych Niemiec utwo-

ka starohiszpańskiego, który stal się

i bronila handlu przed feudalami i pi-

szczególne warunki ­ jak np. ,,równo-

też liczebność mieszkańców orga-

rzyli oddzielny żydowski lud ­ Żydów

językiem Żydów sefardyjskich.

ratami na terenach Pólnocnej Europy

legle" do Krakowa królewskie żydow-

nizujących i obslugujących handel,

aszkenazyjskich. Przelom XIII-XIV

Wszystkie te żydowskie mia-

w XIV-XVIII wiekach. Czlonkami Han-

skie miasto Kazimierz. Często Żydzi

wśród których są Niemcy, Wlosi, Or-

wieków w historii Żydów na ziemiach

steczka, których mieszkańcy liczą

zy w różnym okresie bylo blisko 200

tworzyli w już istniejących miastach

mianie i oczywiście Żydzi. Los ich byl

niemieckich nosi miano ,,męczeń-

kilka czy kilkanaście tysięcy, wtapia-

wielkich i malych miast glównie na wy-

swe odrębne dzielnice ­ jak to mialo

różny. Wlosi i Niemcy, ze względu na

skiego". W tym okresie spoleczność

ją się w morze miejscowej ludności

brzeżach mórz Pólnocnego i Baltyc-

miejsce we Lwowie, gdzie powstala

tę samą wiarę, byli skazani na asymi-

żydowska doznawala wielu ucisków i

­ ukraińskiej, bialoruskiej, polskiej,

kiego. Ich przedstawiciele regularnie

klasyczna struktura ówczesnego

lację z ludnością lokalną, co zresztą

pogromów. Wyniszczono ponad 300

litewskiej, rumuńskiej, węgierskiej,

spotykali się w Lubece, by uzgodnić

miasta, skladająca się z czterech

dość szybko się stalo. Rodziny Schul-

wspólnot, Żydów wypędzono z więk-

czeskiej, chorwackiej. Jednak po-

ogólne reguly dzialania. Tworzenie

dzielnic: prawoslawnej, katolickiej,

zów i Wolfów stawaly się we Lwowie

szości miast niemieckich. Wobec

mimo odrębnego pod względem

więc podobnej sieci miast-faktorii, nie

ormiańskiej i żydowskiej.

Szulcowiczami i Wolfowiczami. Or-

krwawych zajść papież Innocenty

językowym, przeważnie chrześci-

bylo czymś unikalnym.

Wladcy ci, oprócz Żydów za-

mianie asymilowali się powolniej, ale

IV w 1247 roku wydal bullę, w której

jańskiego, otoczenia i dominacji,

Wa ad i lokalne żydowskie sa-

praszali również innych promotorów

z czasem też stawali się Abrahamowi-

usilowal bronić Żydów. Ale nawet

żydowskie miasteczka żyją swoim

morządy dysponowaly swoimi pra-

handlu i rzemiosla: Ormian, Niem-

czami. Najdlużej opierala się asymila-

papieska bulla nie ratowala przez

tradycyjnym i ściśle żydowskim ży-

wami, pelnily wladzę sądowniczą

ców, Wlochów. W taki sposób tworzyl

cji ludność żydowska. Zwlaszcza, że

napaścią i pogromami. Wobec tego

ciem ­ zgodnie ze swym duchem,

odpowiednio do tradycji żydowskiej,

się wielonarodowy tygiel wielkich

do XVIII wieku w niektórych malych

zasadnicza masa Żydów zaczęla

rytmem i cyklami.

mialy szeroką sieć wlasnych religij-

miast Europy Środkowo-Wschodniej

miasteczkach Rzeczypospolitej Żydzi

przemieszczać się na Wschód, gdzie

Wydawalo by się, że sztetle ist-

nych, oświatowych i nawet spolecz-

XIV-XVI wieków ­ Lwowa, Krakowa,

stanowili większość ­ czasem bylo

w XVI-XVII wieku powstaly liczne

nialy od zawsze. Jeśli chodzi o kon-

nych instytucji. Z czasem dolączyly

Wilna. Tworzyla go miejscowa lud-

ich nawet 90%.

skupiska żydowskie.