19

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 28 kwietnia­15 maja 2017 nr 8 (276)

instytucje polityczne i kulturalne ­

ludności. Niewątpliwie większość sta-

steczka, jako kompleksy architek-

poddanych. W 1781 roku cesarz

oświeceniowe ­ Haskali i Maskili.

ale to już w XIX wieku.

nowila ludność miejscowa, zaś liczba

toniczne nigdzie się nie podzialy.

Świętego Imperium Rzymskiego

Często posuwaly się one do ideologii

Największy rozwój żydowskie

Żydów sprowadzala się najwyżej do

Stanowią strukturę dawnych sztetli.

Józef II oglosil prawo wolności wy-

asymilacji ­ pod wplywem Oświece-

sztetle osiągnęly pod koniec XVIII

kilku rodzin, które zresztą byly już

Tak, zamieszkują je inni ludzie. Tak,

znania, które zapewnia wolność

nia pojawiają się pojęcia ,,Niemca, wy-

wieku. Jednak rozkwit ten mial miej-

przeważnie glęboko zsowietyzowa-

często są nieświadomi, w jakiej kul-

wyznania i prawa obywatelskie lute-

znania judejskiego" czy ,,Polaka, wiary

sce w czasie upadku Rzeczypospo-

ne, jak i większość mieszkańców.

turowo-architektonicznej przestrzeni

ranom, kalwinistom, prawoslawnym

Mojżeszowej" itd. Następnie zawiązal

litej. I to wlaśnie upadek i kolejne

i grekokatolikom.

Ale równocześnie ­ cesarz pra-

rozbiory Polski (1772, 1793 i 1795)

gnąc polepszyć życie Żydów w swym

przez Rosję Austrię i Prusy, byly

państwie, zażądal zbyt wielkiej ceny,

przyczyną upadku sztetli. Byla to

gdyż oprócz wysokich podatków,

przyczyna pierwsza, ale nie jedyna.

żądal wyrzeczenia się ich tożsamo-

Drugą przyczyną upadku trady-

ści i nalegal na glębokiej asymilacji.

cyjnego żydowskiego miasteczka i

Cesarz jednym podpisem chcial

jego ortodoksyjnego trybu życia bylo

przekreślić tysiącletnią historię i na-

Oświecenie, które opanowalo nie

tychmiast zaadaptować Żydów do

tylko burżuazję, ale nawet niektórych

potrzeb państwa nowożytnego. Do-

monarchów, jak Józefa II Habsburga.

puścil Żydów do szkól publicznych,

Trzecią przyczyną byla, często

wybudowal dla nich specjalne szkoly,

narzucana silą, sekularyzacja we-

zlikwidowal znaki hańby i dzielnice

wnętrznego życia rodziny żydow-

żydowskie, zezwolil Żydom na rze-

skiej ­ rozwalanie murów gett, w

Belz. Widok ogólny miasta od strony stacji kolejowej. W glębi widoczna synagoga

mioslo i handel, na otwieranie fabryk,

których zamykaly się wspólnoty ży-

prowadzenie sklepów w dowolnej

dowskie i przymusowe niszczenie

Państwa  Europy  Środkowo-

się ruch syjonistyczny, który odrzucal

mieszkają, bo zazwyczaj mieszkają

dzielnicy Wiednia, zezwolil na lichwę.

tradycyjnego ukladu życia przez

Wschodniej po uzyskaniu niepodle-

życie w zamkniętych sztetlach i roz-

w pustce historyczno-kulturowej ­

I równocześnie nie pozwolil na zalo-

niektórych ,,oświeconych" monar-

glości stanęly po jakimś czasie przed

począl walkę o powrót na historyczne

tak zostali wychowani w czasach

żenie kahalu we Wiedniu, zlikwido-

chów.

problemem rekonstrukcji pamięci

tereny żydowskie ­ Erec Israel.

sowieckich. Czy oni chcą i czy mogą

historycznej i rewitalizacji przestrzeni

Nie mniejszej szkody sztetlom,

być pelnoprawnymi mieszkańcami

historycznej. Są to elementy rekon-

jako wyspom tradycji żydowskiej,

sztetli? Rzecz jasna, nie. Mogą jed-

zadają wojny i konflikty zbrojne,

strukcji ich nowożytnej tożsamości,

nak z szacunkiem odnosić się do

które swe ujście znajdują w pogro-

jako spoleczności politycznych. I

tych mieszkań, kamienic, ulic, miejsc

mach ludności żydowskiej (Kiszy-

oczywiście natrafiają one na ,,pro-

i miast, w których mieszkają. A nie

niów, 1903 i Odessa, 1905, Związek

blem nieobecnych", którzy mimo

żyć tak agresywnie, jak to nieraz po-

Narodu Rosyjskiego; Galicja, 1915,

wszystko istnieją. Tymi ,,nieobecny-

trafimy. Bo przecież ukraiński /polski

Armia rosyjska; Ploskirów, 1919,

mi" w różnych państwach i miejscach

/litewski /bialoruski/ nacjonalizm po

wojska URL; Kijów, 1919, armia

stali się nie tylko Żydzi, ale też Po-

prostu ten problem ignoruje.

gen. Denikina).

lacy na terenach Zachodniej Ukrainy,

Ale co należy czynić, aby przy-

Po I wojnie światowej miala miej-

Niemcy na ziemiach, które po 1945

wrócić szacunek ,,nieobecnym"? Po-

sce wielka emancypacja życia ży-

roku odeszly do Polski i Czech. Róż-

lakom, Austriakom czy Żydom? We-

ne państwa różnie rozwiązują ten

dowskiego. Żydzi ostatecznie utracili

dlug mnie pragmatyczne rozwiązanie

,,problem nieobecnych". Jedne go

swe przywiązanie do życia w sztetlu.

kwestii ,,nieobecnych" polega na wlą-

Żyd handlujący chlebem na ulicy

wal sądy rabinackie, ograniczyl ilość

Czwartą przyczyna byla rewolu-

ślubów żydowskich, utrudnil korzy-

cja chasydów oraz herezje: szabato-

stanie z patentu tolerancji, nie uzna-

wa i frankistowska, które calkowicie

wal tytulu mistrza dla rzemieślników

zniszczyly religijną jedność narodu

Fragment dzielnicy żydowskiej. Widoczni dorośli i dzieci na ulicy przed domami

żydowskich i prócz tego nalożyl na

żydowskiego.

Żydów olbrzymie podatki, zmusza-

Rozbiór Rzeczypospolitej tworzy

ignorują, jak chociażby w Królewcu

czeniu ich w narrację wspólczesnych

Również sowietyzacja przyczynila

jąc ich do slużby wojskowej, wpraw-

bariery pomiędzy poszczególnymi

(Kaliningradzie, Koenigsbergu), inne

miast. I nie jest to już taki trudny i nie

się do zniwelowania tożsamości ży-

dzie początkowo jedynie w slużbie

kahalami. Z czasem po różnych stro-

z wyczuciem rekonstruują zabytki ­

do rozwiązania problem. Ten problem

dowskiej ­ przecież w ZSRR mial po-

zaplecza (M. Balaban).

nach nowych granic tworzą się od-

jak np. we Wroclawiu/Breslau.

już niektóre, nie tak znów wielkie,

wstać nowy sowiecki czlowiek i nowe

mienne polityczne kultury, powstają

W ten sposób Żydzi mogli zo-

Wróćmy jednak do problemu

miasta rozwiązują, bądź rozwiązaly.

spoleczeństwo ­ naród sowiecki.

nowe żydowskie spoleczności, ma-

stawać urzędnikami państwowymi,

sztetli. Co można zrobić w sytuacji,

W narrację Drohobycza po 30.

Na terenach zaś, które jeszcze

jące odmienne tradycje kulturowe.

slużyć w wojsku i nawet otrzymywać

gdy są one praktycznie zniszczone?

latach pracy mocno wszedl Bruno

nie znalazly się pod okupacja so-

Pojawia się dość silnie zgermanizo-

godności szlacheckie, a za wielkie

Istnieją dwa stanowiska. Pierwsze

Schulz (1892-1942), w dyskurs Czort-

wiecką, niebywale rozmiary osią-

wana spoleczność żydowska i Żydzi

zaslugi przed dworem, otrzymywać

polega na tym, że nie robi się nic lub

kowa ­ Karl Emil Franzos, (1848-1904),

gnęla emigracja do Nowego Świata.

rosyjskojęzyczni.

tytul barona. Jednak musieli wyjść z

bez końca przelicza się ofiary. Drugie

Buczacza ­ Josef Szmuel Agnon

Jednak w latach 30. miasteczka na

Wszystkie monarchie absolutne,

getta, zrzec się wielu tradycyjnych

stanowisko uważa, że można jednak

(1888-1970), zaś Brodów ­ Moses Jo-

pozór jeszcze zachowaly swój ży-

pomimo flirtów z Oświeceniem, pra-

atrybutów i instytucji, i wyrzec się

dowski wygląd. A i większość ludno-

chociażby symbolicznie rekonstru-

seph Roth, (1894-1939), w Zablotowie

gną jednego ­ pelnej kontroli życia

tradycyjnego ubioru.

ści w nich byla żydowska.

ować ślady sztetli we wspólczesnym

mamy Manèsa Sperbera, (1905-1984),

swych poddanych. Dotyczy to również

Przymusowo tworzono żydow-

W końcu sieć sztetli Europy Środ-

kontekście kulturowym miast, w ich

natomiast w Czerniowcach mamy caly

spoleczności żydowskiej. Nie podoba

skie kolonie rolnicze i wprowadzano

kowo-Wschodniej zniszczylo ,,osta-

obecnym ksztalcie. Jestem zwolen-

bukiet ,,wielkich nieobecnych": Paul

się, że Żydzi zamykają się w swoim

świecką oświatę ­ tak rujnowano

teczne rozwiązanie kwestii żydowskiej"

nikiem drugiego ­ odpowiada mi filo-

Celan, (Paul Ancel, 1920-1970), czy

świecie ­ w swych malych sztetlach.

sztetl z zewnątrz.

przez nazistów w latach 1938-1945.

zofia rekonstrukcji symbolicznej.

Rose Ausländer, (Rosalie Beatrice

Podejmowane są kroki zmierzające

Ale podlegal on zmianom i za-

Na okupowanych przez Niemcy tere-

I nie jest to jedynie idealistyczne

Scherzer, 1901-1988). Proces przy-

do przymusowej sekularyzacji Ży-

nikal również od wewnątrz. Oprócz

nach prawie nie pozostalo Żydów, a

marzycielstwo, czy demonstracja

wracania ich pamięci trwa.

dów i pozbawienia ich wlasnego

chasydów, którzy zniszczyli religijną

Drogą identyfikacji z takimi pro-

tym bardziej nie mogly ostać się szte-

dobrej woli. Jest to rozwiązanie jed-

samorządu. Wa ad, oczywiście, zo-

jedność spoleczeństwa żydowskiego

minentnymi osobistościami sztetl

tle, jako miejsca ich samoorganizacji.

nego z bardzo istotnych problemów

staje rozwiązany. Żydów zrównano

już w wieku XVIII, jedność tę zaczęly

powraca w innej postaci.

W okresie sowieckim w bylych

rewitalizacji przestrzeni miejskiej,

w prawach i obowiązkach z resztą

w wieku XIX rujnować również ruchy

źródlo: ji-magazine.lviv.ua

sztetlach nastąpila pelna wymiana

w której mieszkamy. Przecież mia-