15

www.kuriergalicyjski.com * kurier galicyjski * 31 października­16 listopada 2017 nr 20 (288)

Literatura cmentarna" lub epitafia

na starych polskich cmentarzach galicji

Cmentarz w kulturze europejskiej zawsze byl przestrzenią wielowymiarową. Przede

wszystkim jest to przestrzeń sakralna, która dopiero później ma wymiar pamięci histo-

rycznej. W XIX i XX wiekach cmentarze staly się jeszcze przestrzenią artystyczną, która

dala możliwość odbierać cmentarz, jako niepowtarzalny material kulturowy.

Nam lzy i tęsknota

Agatona Gillera, znanego dzialacza

Z czasem w epitafiach umieszcza-

padl od kuli bandyty dnia 27.08. 1923

OLGA CIWKACZ

Zostaly za Tobą.

politycznego, publicysty. Po jego

no wiersze, wyrażające jeszcze glęb-

roku w Porohach, dając przyklad, że

śmierci w 1890 roku ówczesny bur-

szy żal lub milość. Zwyczaj umiesz-

dla ladu i potęgi Ojczyzny trzeba po-

Odwiedzając cmentarze, często

W kwiecie Swego wieku

mistrz Stanislawowa Ignacy Kamiński

czania wierszy na nagrobkach zrodzil

święcić mlode życie. Cześć Pamięci

zatrzymujemy wzrok nie tylko na wy-

Zginąleś przedwcześnie.

zwrócil się do znanego poety Teofila

się na nagrobkach szlachty już w XVI

cichego bohatera". To epitafium jest

glądzie nagrobka, ale wczytujemy się

Ale nie umarleś.

Lenartowicza z prośbą o napisanie

wieku, z czasem w wiekach XVIII i XIX

przykladem twórczości kolegów-po-

w slowa, wyryte na nagrobkach. W

Pogrążonyś we śnie.

tekstu epitafium. Lenartowicz nie

zostal przejęty przez mieszczaństwo.

licjantów z Bohorodczan. Są napisy,

taki sposób przekazuje się werbalny

tylko napisal epitafium, ale przyslal

Z tych miejskich cmentarzy wierszo-

które podkreślają cnoty zmarlego,

kod cmentarza. Epitafia, jak gloszą

Grób na każdym kroku,

też wlasną wizję nagrobka Gillera.

wane napisy wędrowaly na wiejskie

jak np. epitafium na grobie dyrektora

wspólczesne slowniki ­ to ,,napis na-

Brak nam tutaj Ciebie.

Niestety, brak funduszy nie pozwolil

cmentarzyki. Okresem rozwoju ,,lite-

szkoly z Rohatyna: ,,Świętej Pamięci

grobny w wierszu lub prozie", tradycja

Nie mówimy... ,,żegnaj"

na wystawienie tak monumentalne-

ratury cmentarnej" staje się jednak

Adolf Ambros, dyrektor szkoly w Ro-

umieszczania których sięga zamierz-

Do widzenia w niebie.

go nagrobka. Nagrobek wystawiono

wiek XIX. Tu już nie tylko arystokraci

hatynie, lat 55, umarl 14.VII.1933. Tu

chlej przeszlości. Epitafium przed-

Często teksty epitafiów stawiają

skromniejszy, a na plycie zmieścil

i magnaci ryli poematy na swych na-

spocząl życiową utrudzon wędrówką

stawia więź pomiędzy żywymi i tymi,

retoryczne pytania, które w tym wy-

się jedynie urywek pelnego wiersza

grobkach, ale coraz częściej pojawia-

najlepszy Mąż i Ojciec. Niechaj lekka

kto odszedl do wieczności. Jacek

padku pozostają bez odpowiedzi.

Lenartowicza:

ją się one na nagrobkach mieszczan.

Mu będzie ta ziemia, na której ksztal-

Kolbuszewski uważa, że ,,cmentarze

Przechodniu! Obyś w Polskę

Jako przyklad może slużyć napis na

Wykorzystywane są cale fragmenty

towal serca ukochanej dziatwy!"

zawsze więcej mówią o żywych niż o

jak ten zmarly wierzyl іdź i czyń!

nagrobku 7-letniego Dziunia Cybul-

utworów Mikolaja Reja, Jana Kocha-

Na niektórych epitafiach wypisy-

zmarlych". Jest to sprawiedliwe, bo-

Dobry przyklad serce Twe ośmieli:

skiego na cmentarzu w Haliczu: ,,Tu

nowskiego, Franciszka Karpińskiego,

wane są sentencje, dotyczące ulot-

wiem ,,we wszystkich kulturach przed

Twój brat wygnaniec drogi sybirskie

spoczywa Dziunio Cybulski. Byleś

Mikolaja Sarzyńskiego, Adama Mic-

ności życia: ,,Życie mija, czas ucieka,

pojawieniem się napisu rytego w ka-

przemierzyl,

nam szczęściem i ostoją życia, naj-

kiewicza czy Juliusza Slowackiego.

śmierć zabija, wieczność czeka".

mieniu pojawilo się epitafium literac-

prześladowanie cierpial dlugie

droższy nasz kochany. Dlaczego twe

Teraz już kupcy, lekarze, aptekarze,

Również nie mniej tragicznie brzmi

kie". Byl to przejaw zasad historyczno-

w cytadeli,

życie tak slodkie dla nas krótko, ach

nauczyciele mogą zamówić sobie u

napis na grobie Kornelii Anny z Osto-

kulturowego rozwoju.

a przecież dobre serce w wichrach

tak krótko trwalo?".

kamieniarza wybrany fragment wier-

jów-Czechowiczowej, który jest glę-

Wygląd, treść i forma epitafiów

nie wychlódlo,

Wzruszające są epitafia, pod-

sza i umieścić na nagrobku zmarlych

boki w swej biblijnej treści: ,,Żyliśmy,

zawsze byla nadzwyczaj różnorod-

ani je poludniowe pożary wypiekly.

kreślające milość dzieci do matki. Na

czlonków rodziny lub na wlasnym.

bo Chcialeś, Umarliśmy ­ bo Kaza-

na. Językoznawcy i literaturoznawcy

Podziwial nieprzebrane, cudowne

cmentarzu w Bursztynie jest nagro-

Najbardziej glębokie i pelne żalu i

leś, Zbaw ­ bo Możesz, O Boże!".

studiowali male formy literackie na

to źródla,

bek Marii Holickiej, wystawiony przez

smutku są epitafia na grobach dzieci.

Często polskie nagrobki lączyly

epitafiach, tworzyli zbiory epitafiów

z którego myśli wzniosle i lzy czyste

jej dzieci. Napis na nim jest pelen bólu

Tak w Nadwórnej na grobie 15-letniej

w swych napisach elementy poezji i

z różnych regionów Polski. Na te-

ciekly!

po utracie ukochanej matki, ale i pew-

Irenki Gyurkowicz epitafium przed-

prozy. Rzadko natomiast spotykane

renach Ziemi Stanislawowskiej od

A jeżeli już w Polskę zwątpileś

ności że nadal będzie za nimi orędo-

stawia calą rozpacz rodziców: ,,Spij

są wylącznie wierszowane napisy.

Rohatyna po Kosów zachowaly się

do końca,

wać w Niebie: ,,Ach Matko ukochana

slodko dziecino, odeszlaś cicho Irecz-

Najlepiej ilustruje to dwuczęściowe

stare polskie cmentarze, posiadają-

odjedź ­ i cieniem swoim

i nigdy nam nieodżalowana. Glęboka

ko w zaświaty, оdeszlaś jasna jak

epitafium na grobie Karoliny Piasecz-

ce nagrobki oryginalnych form archi-

nie zaslaniaj slońca!

po Tobie w sercach naszych rana.

szczęścia wspomnienie! Bogu anio-

nej z Nadwórnej. Na nagrobku wy-

tektonicznych z różnorodnymi epita-

Prosimy Cię o Boże blоgoslоwienie".

lów zwiększyć huf skrzydlaty ­ Nam

rzeźbiono lakoniczny napis: ,,Karolina

fiami. Zebrane przyklady epitafiów z

Szczególne w treści są napisy

Często wykorzystywano wier-

pustkę smutek i osamotnienie. I tylko

Pasieczna zmarla w 20 roku życia 30

tych cmentarzy świadczą o istnieniu

na nagrobkach uczestników powstań

sze samych zmarlych. Tak na na-

jedno co w życiu nas wspiera, że w

grudnia 1884 r.", natomiast na cokole

pewnej tradycji ich funkcjonowania w

czy zrywów rewolucyjnych. Tak na

grobku Maurycego Goslawskiego,

życiu ludzkim nie wszystko umiera".

umieszczono wierszem: ,,Ach czyliż

poszanowaniu pamięci o zmarlych.

nagrobku Konstantego Lenkawskie-

zmarlego w 1838 roku w więzieniu

Jedynym pocieszeniem strapionych

szczęścia mieliśmy za wiele, że cię

Pewna część epitafiów ze starych

go, uczestnika Wiosny Ludów, który

austriackim w Stanislawowie wyryto

rodziców jest pewność, że sam Bóg

nam Bóg zabral, najdroższy Aniele".

cmentarzy woj. Stanislawowskiego

później mieszkal i zmarl w Stanisla-

fragment jego popularnej poezji:

ją w poczet aniolów zabral.

Są epitafia-zwroty do przecho-

świadczy o ich dawnym pochodzeniu

Ludu mój, ludu sponiewierany!

wowie, jego koledzy umieścili napis

W XIX wieku bardzo popularne na

dzących obok grobu, zmuszające

i o ustalonych formach. Niektóre są

Budujesz ciągle mogilę, krzyże,

takiej treści, wyrażający idealy, o któ-

cmentarzach woj. Stanislawowskiego

do namyslu nad sensem życia i nie-

bardzo lakoniczne: ,,Adela z Heppów

Aż na różaniec Pan lzy twe zniży,

re walczyli:

byly epitafia ze strofami zaczerpnię-

uchronnością śmierci. Taki przyklad

Wysocka zmarla 12 września 1856"

Gromadka braci mieczu i myśli

I sam obmyjе pękające rany

tymi z utworów Jana Nepomucena

mamy na grobie księdza Antoniego

lub ,,Kazio Loziński 1905-1907". Nie-

Tu tulaczowi w pamięć slowa kreśli:

Cześć popiolom Jego!

Kamińskiego. Po raz pierwszy ten

Barca z Rohatyna: ,,Stań przechod-

które napisy nie podają nawet daty

Tu leży gente Ruthenus,

fragment pojawil się na nagrobku

niu i westchnij do dobrego Boga za

urodzin, ale data śmierci jest zawsze

natione Polonus

Analiza tekstów epitafiów na na-

Amelii Golębiowskiej na Cmentarzu

mną, a ja zawolam Bogа chсąc o to-

obowiązkowa, bo jest konstatacją

Z rodu byl Rusinem, z narodu

grobkach na starych polskich cmenta-

Lyczakowskim we Lwowie, zmarlej w

bie pamiętać". Na grobie babci Apoli-

smutnej rzeczywistości. Na grobie Sa-

Polakiem.

rzach Ziemi Stanislawowskiej świad-

1825 roku:

nii Czogarowej i jej dwóch zmarlych

biny Zborzilowej na cmentarzu w Tlu-

Co mieli najdroższego

czy o oryginalności miejscowych

wnuków, czytamy: ,,Przechodniu, po-

maczu zaznaczono też wiek zmarlej:

w tym się grobie mieści,

W 1877 roku na stanislawowskim

twórców, jak i o tradycji przeróbki ist-

mnijże i ty tu wnet przyjdziesz, módl

,,Tu spoczywa Sabina z Wróblewskich

Śmierć im wszystko zabrala ­

cmentarzu spocząl znany poeta,

niejących już tekstów. Mają one spe-

się za duszę swoich i za wszystkie

Zborzilowa przeżywszy lat 64 zmarla

nie wzięla boleści.

uczestnik powstania styczniowego,

cyficzną, ponadczasową wymowę,

zmarle duszy w czyściu cierpiące".

dnia 25.X.1915. Prosi o Aniol Pański".

adiutant Dombrowskiego i uczestnik

pewną filozofię, wyslawiają glęboką

Nagrobki wybitnych osobistości

Niektóre epitafia są bardziej roz-

Paryskiej Komuny Karol Świdziński.

Na nagrobku 24-letniego Karola

prawdę naszego świata o przemija-

lączą w sobie dodatkową informację

budowane, szczególnie, jeżeli zmarly

Po poniewierce emigracyjnej osiadl

Bekoka możemy przeczytać:

niu czasu i o nieuchronności śmierci.

o zmarlych. Wierszowane epitafia

byl osobą znaną w życiu spolecznym

Synu mój drogi! Me najlepsze dziecię!

w Stanislawowie, ożenil się tu i pra-

Analiza tych tekstów mówi o jeszcze

na tych nagrobkach są przeważnie

prowincjonalnego miasteczka. Takie

Czemuż tak krótkie bylo twoje

cowal. Po jego śmierci nagrobek ude-

jednej rysie. Mianowicie nie odnale-

zamawiane przez rodziny, są też

epitafium możemy przeczytać na

życie?

korowany zostal epitafium, patriotycz-

ziono żadnego ,,żartobliwego" napisu,

wyrazem rozpaczy i bólu. Ustalić

grobie Antoniego Lewandowskiego

Calą mą przyszlość zabraleś ty

nym w treści:

co świadczy o ,,poważnym stosunku

autorstwo tych wierszy jest niemoż-

na Cmentarzu w Kosowie: ,,Antoni

Wyzwolony z walk ziemskich

z sobą,

Slowian do śmierci". Życie i śmierć,

liwie. Nie istnieje tu prawo autorskie,

Lewandowski, byly Marszalek Po-

i z ziemskich męczarni.

Życie me wieczną pokryleś żalobą,

zawsze szly w parze, tak jak i dobro

napisy te mogly być zapożyczane z

wiatu Kosowskiego, czlonek Wydzia-

Pokój Сi duchu jasny i pamięć

Zostawileś tylko bolesne

i zlo. Cmentarze koncentrują na sobie

różnych źródel, a data na nagrobku

lu Rady powiatowej, starszy inspektor

wieczysta,

wspomnienie,

historyczną, wielką artystyczną i na-

niekoniecznie jest datą ich powsta-

szkolny, urodzony 1857, dnia 12 maja

Niech to loże ostatnie pod nakryciem

A zamiast ciebie ściskam te kamienie.

wet literacką wartość. Są wspanialym

nia. Przykladem może być epitafium

1918. Prosi o westchnienie do Boga".

z darni,

Przechodniu! westchnij z biedną

świadectwem historii danej miejsco-

na grobie Stanislawa Koguta z Bursz-

Podobne jest epitafium księdza Fran-

I lekka niech ci będzie ta ziemia

matką razem:

wości i jej mieszkańców, ale również

tyna: ,,Żyl krótko, lecz żal wielki po

ciszka Sawy z Tlumacza: ,,Tu spo-

ojczysta.

Tu zwloki syna leżą pod tym glazem.

świadczą o historii calego kraju.

sobie zostawil nieutulonej żony, przy-

czywają zwloki ks. Franciszka Sawy,

Pieśniarzu i rycerzu narodowej slawy,

Slusznie pisal Borys Akunin, że

jaciól, rodziny. Stwórca cnotom i pra-

proboszcza obrządku lacińskiego i

Tyś droższym w sercach braci

Na starym cmentarzu w Rohatynie

,,cmentarze ­ to opowieści i wspo-

cy Jego blogoslawil, lecz z wyroków

Posla na Sejm krajowy. Przeżywszy

uczczony pomnikiem,

jest grób Tadeusza Horaka. Zmarl w

mnienia, to miejsca przepelnione

powolal do lepszej krainy...". Grób

lat 64 zmarl 22 kwietnia 1807 roku,

Bo w dniu tym, co nas znowu

wieku 23 lat, a epitafium na nagrobku

ukrytymi zapisami. Mają wymiar mi-

ten pochodzi z 1932 roku, ale na na-

któremu w uznaniu Jego zaslug jako

powiedzie w bój krwawy,

jest doskonale co do formy i jest raczej

stycznego traktatu, ale można uwa-

grobku Wladyslawa Szynglarskiego

swemu Marszalkowi postawila ten

Pieśń i pamięć nam twoja będzie

parafrazą strof Kamińskiego, dokona-

żać, że zwrócenie się do mistycznych

z roku 1876 mamy analogiczny tekst.

pomnik Rada powiatowa Tlumacka".

przewodnikiem.

ną przez miejscowych poetów:

rozważań jest dobrą drogą do poko-

Świadczy to o tym, że epitafia mogly

Niektóre epitafia podają przyczynę

Szczęście i nadzieje

Nadzwyczaj interesująca jest hi-

nania odwiecznego strachu przed

być zapożyczane z wcześniejszych

tragicznej śmierci: ,,Ś.p. Jozef Heller

W grób zabraleś z Sobą,

storia powstania epitafium na grobie

śmiercią".

XIX czy nawet XVIII-wiecznych.

posterunkowy, urodzony 31.08.1900,