22

Okruchy historii

18­27 września 2018 nr 17 (309) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Jak Polacy Charków budowali (cz. XXXV)

Polscy jeńcy wojsk napoleońskich w Charkowie

w latach 1812­1815

,,Po upadku powstania Kościuszki i calkowitym rozszarpaniu Ojczyzny naszej przez Rosję, Prusy

i Austrię, bardzo wielu polityków i oficerów emigrowalo do Francji. Na państwo to już od dawna

zwracali uwagę wszyscy, którym leżala na sercu obrona niepodleglości naszej, gdyż toczylo ono

walkę z Prusami i Austrią, oraz glosilo zasadę, że generalowie francuscy winni udzielać pomocy

wszystkim narodom, walczącym w obronie niepodleglości. To też już przed wybuchem powstania

Kościuszki, Polacy starali się, choć nadaremnie, o pomoc Francji. Teraz wśród emigracji powstala

myśl, aby stworzyć na slużbie tej Francji, która walczyla przeciw tyranom o wolność ludów, legiony

polskie, które by z biegiem wypadków przeszly na ziemię polską i staly się zarodkiem odrodzenia

Ojczyzny. Myśl tę wprowadzil w życie general Jan Henryk Dąbrowski" ­ tak o tych czasach relacjo-

nowal Waclaw Tokarz [interpunkcja i pisownia wszystkich cytatów oryginalna ­ red.].

We wrześniu tegoż roku do

polskich jeńców, liczącej 240 osób, 3

MARIAN SKOWYRA

Charkowa przybyl brytyjski general

ucieklo. Niebawem zostali schwyta-

Gracjan Fevrier wraz ze swym slu-

ni: jeden w Achtyrce, a dwóch w Bo-

Otóż po pamiętnym przez Po-

żącym Polakiem Tomaszem Fleń-

hoduchowie. Podczas poszukiwań

laków zdobyciu Moskwy, po 200 la-

skim, którzy przez pewien czas byli

w Achtyrce odnaleziono innych sze-

tach, nadarzyla się kolejna taka oka-

jedynymi jeńcami wojennymi w mie-

ściu zbiegów, którzy stwierdzili, że

zja, aby poprzez opanowanie stolicy

ście. Dopiero w kwietniu 1813 roku

znajdują się tu na slużbie u swoich

wroga przywrócić wolną ojczyznę.

do miasta zaczęli przybywać kolej-

towarzyszy.

Napoleon Bonaparte stal się dla wie-

ni francuscy wojskowi. Pod koniec

Mimo trudności i niebezpie-

lu symbolem nadziei na odzyskanie

tegoż miesiąca z Czernihowa do

czeństw wśród jeńców zdarzaly się

wolności.

Charkowa przybyli polscy wojsko-

też akty heroicznego poświęcenia dla

Polacy u boku armii Napole-

wi: general Dominik Dziewanowski

innych, zwlaszcza wśród osiadlych

ona byli już od 1797 roku na terenie

i jego adiutant Klichowski, pulkownik

na stale. Tak oto na wiosnę 1814

Wloch, gdzie Jan Henryk Dąbrow-

Michal Sur i podpulkownik Rogiwski,

roku polscy oficerowie, przebywają-

ski zacząl tworzyć Legiony Polskie.

a w maju tu przybyl podporucznik Ol-

cy w Iziumie, zwrócili się z prośbą o

Polacy też stanowili jeden z najlicz-

Dominik Dziewanowski

szewski i podporucznik Katowicz.

wyznaczenie im slużących z jeńców

niejszych oddzialów wchodzących w

Podoficer Izumskiego pulku

brak odpowiedniej odzieży, a nawet

Znacznie większą byla liczba

konwojowanych przez Izium. Choć

sklad Wielkiej Armii, która w 1812 roku

huzarów

butów.

jeńców konwojowanych przez Char-

prośba ta nie zostala wysluchana,

ruszyla na Moskwę. Uczestniczyli oni

Istnialy duże trudności w zabez-

ków na tereny Kaukazu do twierdzy

to jednak fakt ten może świadczyć o

w krwawej walce pod Borodino i wraz

pieczeniu odpowiedniej ilości żywno-

Georgijewsk, gdyż zgodnie z pra-

próbach Polaków ratowania wspólto-

z oddzialami francuskimi zajęli opusz-

ści. Jeńcy mogli posilić się jedynie w

wem rosyjskim wszystkich Polaków

warzyszy niedoli.

czoną i spaloną Moskwę.

czasie postoju w domach mieszkań-

transportowano do tej twierdzy bez

Ci, którzy otrzymali zezwolenie

W czasie odwrotu armię Napo-

ców, którzy nieraz odmawiali poczę-

możliwości osiedlania się w innych

na stale zamieszkanie w Charkowie

leona zaatakowal największy wróg ­

stunku żolnierzom wrogiej armii. Tak

miastach. Nawet po tym, jak zezwo-

czy też na terenie guberni, byli osa-

zima. ,,W ciągu następnych dni i tygo-

oto znaczna liczba konwojowanych

lono innym narodowościom w formie

dzani w pomieszczeniach więzien-

dni, maszerująca armia zmienila się

zmarla w czasie drogi z wycieńcze-

kolonistów osiedlać się w miastach,

nych. Zgodnie z dyrektywą z dnia

w pochód maruderów. Każdego dnia

nia, glodu lub chorób. Tym samym

16 grudnia 1813 roku mieli mieć

więźniowie przypominali sobie te

zabezpieczoną przestrzeń życiową,

czasy powrotu Wielkiej Armii spod

jednak należalo ich odseparować od

Moskwy, gdy ­ chcąc ratować wla-

miejscowej ludności.

sne życie ­ dopuszczali się aktów

Taki ciężar odseparowania oraz

kanibalizmu i jedzenia padliny.

dlugi czas przebywania w niewoli,

Mimo zakazu osiedlania się w

daleko od rodziny, przyjaciól, brak

Szeregowy charkowskiego

miastach niektórym udawalo się po-

jakiejkolwiek dzialalności sprawial,

pulku dragonów z 1812 r.

zostać w charkowskiej guberni. Tak

że niektórzy z jeńców cierpieli na za-

ski ponownie wszcząl pojedynek z

oto raporty podawaly, że w kwietniu

lamanie nerwowe przejawiające się

innym więźniem. Ostatecznie skló-

1814 roku na stale tu przebywalo

nadmierną agresją.

ciwszy się ze wszystkimi, zwrócil się

225 jeńców, w tym 218 Polaków.

Dla przykladu w Achtyrce skar-

z prośbą o nadanie mu rosyjskiego

Natomiast już w maju ich liczba prze-

żono się na 37-letniego podporucz-

obywatelstwa i możliwość wstąpie-

kroczyla okolo 1000 osób. Należy

nika Józefa Kempińskiego, który

Charków, początek XIX w.

nia do armii rosyjskiej. Otrzymaw-

zauważyć, że wraz z jeńcami na wy-

swoim zachowaniem oburzal wspól-

padaly setki, jak nie tysiące, żolnie-

szy odmowę, prosil o przeniesienie

gnanie dobrowolnie szly ich żony, a

do Polaków odnosila się ustawa kon-

towarzyszy i miejscową ludność. Byl

rzy. Puste przestrzenie, pozbawione

do Charkowa, jako że ,,inni jeńcy w

nawet zdarzaly się przypadki konwo-

wojowania ich w gląb Syberii. W tym

widziany w nietrzeźwym stanie. Mial

drzew zmuszaly ich do rozbierania i

swoje środowisko nie przyjmują i

jowania dzieci. Byl to zaiste heroicz-

czasie przez Charków przeszlo ok.

też opinię zlodzieja. W lipcu 1813

palenia kolb od broni, zbierano ubra-

przy każdym spotkaniu starają się

ny czyn tych kobiet, który nie może

4000 jeńców.

roku rozpocząl klótnię z jednym z

nia ze zmarlych żolnierzy, jedzono

okazać mu wszelakie nieprzyjem-

być zapomniany.

Z tej też racji pojawil się problem

uwięzionych oficerów, która zakoń-

koninę ze zdechniętych od zimna i

ności", a jeszcze bardziej obawial

Zdarzaly się też przypadki uciecz-

zabezpieczenia odpowiedniej ilości

czyla się pojedynkiem, za co trafil

wycieńczenia zwierząt". Wreszcie

się ucierpieć od nich, ,,gdy dowiedzą

ki jeńców. W czerwcu 1813 r. z partii

konwojerów, których powolywano z

przed sąd. Już w grudniu Kempiń-

pod Berezyną odbyla się ostateczna

się o niespelnionej jego prośbie".

,,zaufanych miejscowych obywateli".

bitwa wojsk napoleońskich z Rosjana-

Ostatecznie Kempiński zostal prze-

Sami zaś konwojenci nie zawsze do-

mi, gdzie wojska francuskie zaznaly

niesiony do Lebiedina.

trzymywali się prawa, jakie obowią-

druzgocącej porażki. Wobec ogromu

W Lebiedinie też nie bylo spo-

zywalo przy transportowaniu jeńców.

zabitych okolo 180­190 tys. dostalo

kojnie, ponieważ w lutym 1814 roku

Zdarzaly się przypadki znęcania się

się do niewoli, a następnie bylo odsy-

stąd przyszla skarga od polskich

i bicia skazanych na tulaczkę. Jeden

lanych w gląb Syberii. Kierowano ich

oficerów na pięciu ich towarzyszy,

z polskich poruczników Iliński skar-

tam dwiema drogami, z których jedna

którzy ,,swoim wspólbraciom przyno-

żyl się na konwojenta, który wykradl

prowadzila przez Charków.

szą wstyd, gdyż ciągle są pijani i w

mu pieniądze.

Brak wiadomości, kiedy do Char-

bójkach".

Choć odpowiednim cyrkularzem

kowa przybyli pierwsi jeńcy wojenni,

Charkowska gubernia od daw-

na miejscowe wladze gubernialne

gdyż część dokumentów odnoszą-

nych lat znana byla z produkcji ta-

nakladano obowiązek odpowiednie-

cych się do końca 1812 roku ulegla

niego wina. Latwy dostęp do taniego

go zabezpieczenia jeńców odzieżą,

zniszczeniu. Wiadomo, że od czerw-

wina sprawil, że pijaństwo bylo w tym

zwlaszcza w realiach surowej zimy,

ca 1812 roku byly wydzielane środki

czasie największą plagą wśród lud-

to przy oglądzie niektórych więźniów

Widok na ul. Uniwersytecką w Charkowie

na utrzymanie 4 szlachciców.

ności. Obok wspomnianego Kempiń-

idących do Saratowa stwierdzono