14

Okruchy historii

30 lipca­15 sierpnia 2019 nr 14 (330) * Kurier Galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Izba i komora pod jednym dachem

I Rzeczpospolita w okresie rozbiorów zamieszkana byla glównie przez ludność wiejską. W rol-

nictwie i hodowli zajętych bylo prawie 90% jej mieszkańców. W tym czasie w Europie Zachod-

niej zakladano już podstawy nowoczesnego przemyslu i rolnictwa: przeważaly plodozmiany,

wykorzystanie nowych kultur. Na roli coraz częściej pracowaly maszyny rolnicze.

wnętrzne kanaly pieca przebiegaly w

LEON ORZEL

konstrukcji o wymiarach 2x1,8 m na

PETRO HAWRYLYSZYN

wysokość 1,5 m, gdzie na wierzchu

tekst i zdjęcia

bylo miejsce sypialne dla kilku osób

Elity imperium Austro-Węgier-

­ leżanka. Gdy palono w piecu, cie-

skiego, szczególnie po przegranych

ple powietrze w kanalach ogrzewalo

wojnach, rozumialy, że hamulcem

leżankę. Tam, z uwagi na brak cieplej

rozwoju spoleczeństwa jest istnieją-

odzieży i obuwia, większość czasu w

cy system pańszczyzny. Naśladując

zimie spędzaly dzieci, tam również

Wielką Brytanię i Holandię, bez wska-

mial swoje miejsce szpital dla osób

zówek z góry, w Galicji pańszczyznę

starszych. Ten wspanialy agregat

skasowal jej namiestnik hrabia Franz

określano mianem ,,ruski piec".

Stadion jeszcze przed 1848 rokiem.

Gdy koloniści osiągali średni

Dwukrotnie prawo na przejęcie zie-

poziom zamożności, zaczynali izbę

mi na mocy spadku potwierdzono

obstawiać meblami: umieszczano

w maju 1848, początkowo w parla-

tu skrzynię, zwaną ,,kufrem", gdzie

mencie wiedeńskim, potem dokonal

przechowywano świąteczną odzież,

tego monarcha. Chlopi mogli wykupić

sypiano na lawach, ustawionych pod

ziemię od jej wlaścicieli częściowo na

ścianami izby. Lóżka pojawily się

koszt państwa i dzięki kredytom. W

później. Wraz z poszerzeniem domu,

ten sposób w Galicji zalożono podsta-

czyli dobudową kolejnej izby, odzież

wy nowoczesnej produkcji rolniczej

przenoszono do szafy. Mężczyźni

Chata Hawryluka. Zbudowana z gliny na szkielecie drewnianym przed rokiem 1911 ­

nazywanej obecnie ­ fermerstwem.

często spali na sianie lub w slomie w

prawdopodobnie w 1890 r. Zdjęcia z okresu międzywojennego. Rozebrana w 1975 r.

Na uzyskane przydzialy gruntów ru-

stodole. Autor poznal rodzinę przesie-

szyla masa chlopów. Ziemia dzielona

dleńców z 1912 roku, w której synowa

wania gospodarcze prawie zawsze

jest murowana i pochodzi z lat 60-

letu wkladano rozszczepioną belkę

byla pomiędzy przybywających. Stop-

z niemowlęciem przez pierwszą zimę

lokowano w centrum dzialki, chyba,

70. XX wieku. Zabudowania, które

i wypelniano gliną. W ten sposób

niowo wieś się zmieniala ­ obrastala

spala w slomie w oborze ­ ale na wla-

że nie pozwalalo na to uksztaltowa-

nas interesują, zostaly w tych latach

chaty mogly być lepione z gliny lub

dokola parcelami i musiala godzić się

snej ziemi.

nie terenu, lub nie dalo się tam wy-

rozebrane, gdyż przeszkadzaly no-

mazane gliną. W obu przypadkach

z powstającymi obok przysiólkami

Wielkość komory przeważnie

kopać studni.

wej zabudowie. Przed ostateczną

ściany nie mogly być grubsze niż

czy koloniami.

dorównywala rozmiarom izby miesz-

Pierwsze powstające zabudowa-

,,śmiercią" slużyly jeszcze za stajnie,

15­20 cm, co bylo niewystarczają-

Skąd przybywali nowi rolnicy?

kalnej. Czasem zmniejszona byla o

nia byly tymczasowe i nie dotrwaly

kurniki, chlewy i miejsca, gdzie gro-

ce dla utrzymania ciepla. Dlatego

Znaczna ich część opuścila czworaki

sień. Teraz taką niewielką sień nazy-

do naszych czasów. Byly to przeważ-

madzono wszelki chlam. Jedynym

późną jesienią powiększano gru-

przy pańskich dworach i budowala

wają ,,wiatrolapem". Jej funkcją jest

nie ziemianki ­ tak zwane ,,burdeje".

ratunkiem dla takich chat byl ktoś,

bość ścian okladając je suchym li-

wlasne zagrody na wykupionych grun-

zapobieganie trafianiu chlodnego

Zaglębione byly w ziemi na glębo-

kogo nazywano ,,starą babą". I nikt

stowiem, czyli robiąc tzw. ,,zagatę".

tach w granicach jednego osiedla. Inni

powietrza do izby mieszkalnej wprost

kość jednego metra, szerokość nie

już się nie dowie, co bylo powodem

Istnialy też cieplejsze konstrukcje

przyjeżdżali z sąsiednich regionów,

ze dworu. W sieniach przechowywa-

przekraczala dwóch metrów. Burdeje

jej pozostawala w chatce do śmier-

gliniane, przy czym bez dodawania

gdzie ziemie byly mniej urodzajne.

no sprzęty domowe, zapasy na zimę,

nie byly opalane, pożywienie przygo-

ci: czy kategoryczny brak zgody na

drewna. Mieszankę slomy z gliną

Wielkich potoków migracji nie zaob-

a w komorze ­ ziarno. Kolonista byl

towywano na dworze w zacisznym

przeniesienie się do ,,nowej chaty",

kladziono do wnętrza szalowania

serwowano. Wyjątkiem byli tu chyba

spokojny, gdy zapas ziarna mógl

miejscu. Nakrycie takiej chaty bylo

by mieć ,,wlasny kąt", czy też nie-

z desek, osiągając grubość ściany

koloniści z Niemiec czy z Flandrii.

starczyć na póltora roku.

też ziemne lub ze slomy.

mniej kategoryczna niechęć ,,mlo-

nawet 80­100 cm. Taka chata byla

Tak na przyklad kolonia Zyg-

Z biegiem lat chata ,,rozrastala"

Po wielu latach poszczególnym

dych", by mieć ją przy sobie.

bardzo mocna i ciepla, ale ściany do

muntówka powstala w okolicach

się, czyli dobudowywano kolejne

Polakom i Ukraińcom wypadlo uczyć

Rzadkością w nowych domach

2,5 m wysokości musiano stawiać w

Bodnarowa kolo Kalusza. Mieszkali

izby. Nie liczyly się kurniki i szopy ­

się od nowa sztuki mieszkania w bur-

kolonistów byly fundamenty kamien-

czterech etapach. Bardzo rzadko na

tu Polacy i Rusini (Ukraińcy), którzy

pomieszczenia bez fundamentów, z

dejach. Wladze sowieckie uznaly ich

ne. Pierwszy zrąb kladziono prze-

Przykarpaciu można spotkać chaty z

przywędrowali tu z okolic dzisiejsze-

zadaszeniem na slupach, gdzie prze-

za ,,wrogów klasowych" i od lutego

ważnie na kilka glazów, a przestrzeń

samanu, czyli mieszanki gliny ze slo-

go Starego Sambora. Polacy z wio-

chowywano materialy wymagające

1940 roku byli wywożeni do Kazach-

między nimi wypelniano gliną. Od

mą, formowanej w bloki o wymiarach

ski Wolosów kolo Nadwórnej wykupili

przewiewu powietrza, np. drewno.

tereny w okolicy Buczacza i uważani

Po rozbudowie dlugość chaty mogla

byli za mieszkańców wioski Dobre-

sięgać 10­12 i więcej metrów.

pole. Część kolonii blisko wioski

W miejscowościach, gdzie pod

Żurów w rej. rohatyńskim ­ to dawni

ręką byl kamień lupany, ,,izbę i ko-

mieszkańcy Korotyna kolo Żurawna.

morę pod jednym dachem" stawiano

Do dziś ulica, przy której zamieszkali,

na glinianej zaprawie. Z czasem spo-

nosi nazwę Korotyńskiej.

soby zabudowy byly doskonalone.

W pierwszych latach obserwo-

Wprawdzie jeszcze dziś w Iwano-

wano intensywną wymianę i sprze-

Frankiwsku na osiedlu Mykytyńce

daż ziemi. Poza zdarzającymi się

można zobaczyć na kilku dzialkach

bankructwami  rozpowszechniona

tego rodzaju domostwa. Bezlitosny

byla zasada, by ,,posiadać ziemię

czas i duch postępu, naturalnie, ich

w jednym kawalku". Kolonistami

nie oszczędzi. Wątpię czy znajdzie

byli zarówno Rusini (Ukraińcy) jak

się wielu ludzi, wobec których te god-

Gmina Żurów w pow. rohatyńskim. Chata Jaworskiego z parcelacji ,,za Mogilkami" w

Polacy. Tych ostatnich miejscowa

ne politowania chalupy można byloby

ziemiach hrabiego Tustanowskiego. Rok budowy ­ przed 1900. Obecnie Olchowa Muro-

ludność określala jako ,,Mazurów",

określić jako ,,zabytki architektury".

wana z ciosanego wapienia na zaprawie glinianej. Używana jest przez caly czas ­ zdjęcie

Polaków zaś, którzy zamieszkiwali

Obecnie pragnie się czegoś pięk-

z roku 2013. Obecnie przerabiana na garaż

tereny Galicji od czasów Kazimierza

nego, różnobarwnego i dużego. Ale

stanu, na Syberię czy Daleką Pólnoc

strony poludniowej, gdzie zazwyczaj

większych niż cegla i przeznaczo-

Wielkiego, nazywano ,,Lachami".

jest prawdą, że naród nasz wyrósl

ZSRR. Ziemianki charakterystyczne

znajdowalo się wejście, umieszcza-

nych do wypalania.

Dość często zawierano śluby mie-

i stanąl na wlasnych nogach wlaśnie

byly dla terenów stepowych Kazach-

no podest, zwany przyzbą. Bylo to

Szerokość chat wynosila okolo

szane między przedstawicielami

w takich chatach, na klepiskach i pod

stanu, gdzie nie bylo drewna.

miejsce, które zapadalo w pamięci

4 m, co określala jakość drewna na

różnych narodowości. Wladze au-

slomianą strzechą z wróblami.

Wreszcie koloniści mogli przy-

dzieciom i ludziom starszym, bo tam

stropy. Wnętrze chaty podzielone

striackie nie dopuszczaly wrogości

I na koniec o instytucji, która za-

stąpić do budowy domu. Za budulec

spędzali większość czasu.

bylo na izbę mieszkalną i sień z ko-

między narodowościami. Różnice

sadniczo zmienila charakter zabudo-

slużylo glownie drewno i glina, rów-

Rozmieszana do odpowiedniej

morą. Ogrzewana byla przeważnie

narodowościowe czy religijne nie

wy wiejskiej. W latach autonomii Ga-

nież wapień. Takie chaty o glinianych

konsystencji glina ze slomą, uksztal-

izba mieszkalna, której czwartą

byly na ogól eksponowane. Wyjąt-

licji powstala i pomyślnie dzialala sieć

ścianach mogly przetrwać 85­100

towana w podlużny ,,walek", slużyla

część powierzchni zajmowal piec.

kiem byli Żydzi, rzadziej ­ Niemcy.

Kas Stefczyka ­ instytucji bankowej,

lat, więc odnaleźć je na terenach

do wypelnienia przestrzeni między

Taki piec mial wiele funkcji: oprócz

Koloniści osiedlali się na wyku-

która nadawala nisko oprocentowane

obecnej Galicji jest dość trudno.

belkami. Byla jeszcze inna technika:

ogrzewania izby slużyl do gotowania

pionej ziemi w krótkim terminie ­ tego

kredyty tej grupie ludności wiejskiej,

Większość obecnych chat wiejskich

między slupami drewnianego szkie-

pożywienia i pieczenia chleba. We-

wymagalo prawo. Dom i zabudo-

którą nazywamy przesiedleńcami.