14

Okruchy historii

31 marca­27 kwietnia 2020 nr 6 (346) * Kurier Galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Jak Polacy Charków budowali (cz. LXVI)

Polacy u początków charkowskiego teatru (1780­1833)

Historia teatru w Charkowie korzeniami sięga końca XVIII wieku, a mianowicie czasu przybycia znacznej liczby inteligencji,

która zapragnęla mieć tę formę kulturalnego spędzania czasu. Tak pierwsze wspomnienie o teatrze zachowalo się w zapi-

sach historyka K. Szczepkina, który zanotowal, że w tym dniu ,,29 września 1780 na Górce Uniwersyteckiej odbyly się tań-

ce, fajerwerki oraz spektakl teatralny". Nie można jednak wykluczyć, że pewne przedstawienia i spektakle muzyczne byly

organizowane wcześniej, na przyklad w miejscowych szkolach oraz w dzialającym od 1726 roku kolegium charkowskim.

a za nim D. Bahalej: ,,Glówne osoby

wówczas zdarzaly się zabawne sce-

wień teatralnych i nieodpowiedzial-

MARiAn SKOWYRA

nie byly Rosjanami, slabo mówiące

ny. Przygotowana akurat byla scena

nością aktorów.

Następne wiadomości o teatrze

po rosyjsku, z dziwnym akcentem, z

,,Zemira i Azor". Azor w pelnym prze-

W tym pierwszym charkowskim

odnoszą się do 1787 roku, kiedy to

niecierpliwym cwaniactwem i pew-

braniu obszyty puchem, piórami z dzi-

teatrze przedstawiano zarówno spek-

z racji planowanego przyjazdu do

nością siebie". Mówiono o nich, że

waczną glową, żądal od kierownika

takle wybitnych europejskich pisarzy,

Charkowa carycy Katarzyny II nie-

rolę szlachcica chętnie przyjmowali,

wyplaty. Kierownik obiecywal wydać

jak i rosyjskich. Byly również nie zna-

opodal domu zarządu uniwersytetu

jednak w żadnym przypadku nie po-

po spektaklu, na co nie zgadzal się

ne dziś, zaliczane do prymitywnych

wybudowano  okrąglą  drewnianą

dejmowano się gry osoby parobka

Azor. Na wierzch dziwacznego kostiu-

przedstawień, takich jak ,,Straszna

salę, która po wyjeździe carycy pozo-

czy chlopa, gdyż ,,honor mój nie po-

mu wlożyl plaszcz i udal się do miesz-

czarna maska" ,,Wojna Francuzów

stala bez użytku. Tam wlaśnie w 1791

zwala grać taką osobę, gdyż jestem

kania, oczekując, że w porę zostaną

i Wlochów", ,,Próba ognia i wody"

roku urządzono pierwszy teatr. Od-

szlachcicem". Te relacje zostaly po-

mu dostarczone pieniądze. Wydano

oraz ,,Adrianna pozostawiona samot-

powiednią scenę, kurtynę i dekoracje

wielone przez kolejnych badaczy.

rozkaz, aby silą doprowadzić Azora.

nie na wyspie Nemos". Wszystkie te

dla nowego teatru wykonal mechanik

Dramaturg Piotrowski mial po-

Naród tlumnie prześladowal go, krzy-

sztuki byly grane w języku rosyjskim,

gubernialny Lukasz Zacharzewski.

chodzić ze Lwowa, a w 1808 roku

cząc, że pojmano dzikiego czlowieka.

co także sprawialo niemalo trudno-

Strona tytulowa jednej ze

Pierwszymi aktorami teatralnymi byli

wraz z trupą wędrownych aktorów

Wszystkiemu przyglądal się urzędnik

ści przyjezdnym aktorom. W czasie

sztuk teatralnych Antonie-

mlodzi urzędnicy, studenci i slucha-

znalazl się w Charkowie. Mimo slabej

policyjny. Po zakończeniu spektaklu

przerwy brzmiala muzyka w wyko-

go Żmijowskiego

cze szkól, którzy dla zadowolenia

znajomości języka rosyjskiego podej-

pieniądze podzielono między wystę-

naniu miejscowych muzyków. Takie

wiane przez przyjezdnych polskich

publiczności zobowiązali się dawać

mowal się samodzielnego tlumacze-

pującymi, jednak nie zaspokoilo to

koncerty w charkowskich teatrach

aktorów na czele z dramaturgiem

spektakle bez żadnego wynagrodze-

nia z języka polskiego sztuk teatral-

wszystkich żądań. Kierownik mówil w

odbywaly się również w dni wolne od

Józefem Kalinowskim synem Jana

nia finansowego. Pierwszą kobietą

nych, które następnie byly przedsta-

rozpaczy, że zabraklo mu środków na

przedstawień.

(?­1828), określanym również przez

grającą w teatrze byla Cyganka

wiane na charkowskiej scenie. Tak

zakup makijażu dla aktorek. Najazdy

Znaczny rozwój teatru zapocząt-

wyżej wspomnianych historyków jako

Elżbieta Moskwiczowa, ciesząca się

o tych pierwszych polskich aktorach

tej trupy z heroicznymi przedstawie-

kowal przyjazd w 1814 roku do Char-

,,zly aktor o wysokiej samoocenie".

dużą popularnością w mieście.

dalej pisal Czerniajew: ,,Ci aktorzy

niami przyczynialy kierownictwu jedy-

kowa nauczyciela tańców Niemca z

Wiadomo o nim, że już pod koniec

Warto przy tej okazji zauważyć,

stali się nieznośni. Primadonna poja-

nie trudności".

Saksonii Jana Schtejna, u którego

XVIII wieku dzialal na terenie Impe-

że w XVIII wieku zawód aktorki te-

wiala się w teatrze nie wcześniej 8.

Zachowaly się też informacje o

występowala conajmniej do 1816

rium Rosyjskiego, będąc od 1813

atralnej nie należal do popularnych,

godziny, kiedy przyjście oglaszano

miejscach, gdzie w XIX wieku od-

roku polska trupa wspominanego już

roku kierownikiem jednej z ,,wolnych"

a wręcz byl pogardzany przez kobie-

o 7. Na prośbę o wyjście na scenę,

bywaly się przedstawienia teatralne.

Józefa Kalinowskiego.

polskich trup. W 1814 roku zostal

ty. Przez niektórych teatry byly nieraz

nawet poslanemu za nią kwartalne-

,,Aktorzy musieli występować w tym-

Schtejn wkrótce zdobyl popular-

wspólwlaścicielem teatru Schtejna

traktowane jako miejsce rozpusty.

mu odpowiadala: ­ Niech czekają, ja

czasowych szopach, przy dymiących

ność w mieście dzięki szczególnemu

w Charkowie. Występowal w parze

Ten pierwszy teatr, w którym

jeszcze będę pila herbatę. Ignorowali

lampach oliwnych oraz nieogrze-

zamilowaniu do sztuki teatralnej. Za-

z żoną Anną Kalinowską c. Jana, o

przedstawienia odbywaly się dwa

każdą niższą rolą, a na scenę wy-

wanych pomieszczeniach". W celu

biegal przede wszystkim o sprowa-

której już wspólcześni mówili, że byla

razy w tygodniu, przetrwal do 1797

chodzili w domowym ubraniu". Kon-

przetrwania oraz godziwego utrzy-

dzenie do miasta wybitnych aktorów

,,pierwszą naszą aktorką ­ z ogniem

roku. Rok wcześniej po śmierci Kata-

sekwencją bylo ich zwolnienie.

mania rodzin aktorzy często wyjeż-

z Moskwy, Kurska oraz Polaków z

rzyny II w Imperium Rosyjskim oglo-

trupy teatralnej Antoniego Żmijow-

szono dziesięciomiesięczną żalobę,

skiego, która w latach 1814­1816

która doprowadzila do likwidacji po-

często gościla w Charkowie. W 1816

mieszczeń i wreszcie samego teatru.

roku w teatrze Schtejna występowa-

Jak pisal historyk D. Bahalej ,,Salę

lo przeszlo 40 aktorów. Obok sztuk

teatralną z jakiejś racji postanowio-

teatralnych w Charkowie rozpoczęly

no rozwalić, a dekoracje i garderobę

się pokazy baletu. Choć przedstawie-

oraz wszystko, co należalo do teatru,

nia odbywaly się w języku rosyjskim,

sprzedano na aukcjach". Aktorzy

nie należy wykluczać możliwości

opuścili Charków.

przedstawień w języku polskim dla

Odrodzenie charkowskiego te-

miejscowej kolonii polskiej, gdyż w

atru nastąpilo dopiero w 1808 roku,

repertuarze Żmijowskiego byly sztuki

gdy przez Charków przechodzila

zarówno w języku rosyjskim, jak i pol-

trupa wędrownych zawodowych ak-

skim, zwlaszcza że po erygowaniu w

torów teatralnych. Z pomocą im przy-

Charkowie uniwersytetu wzrosla licz-

szli miejscowi urzędnicy na czele z

ba polskiej inteligencji.

N. Schrederem, którzy nakazali przy

Antoni Żmijowski urodzil się w

glównym placu (obecnie pl. Konsty-

1769 roku i mógl pochodzić z War-

tucji) urządzić prowizoryczny drew-

szawy lub jej okolic, gdyż wlaśnie

niany szalas, gdzie następnie odbyla

pierwsze wiadomości o nim pocho-

się premiera spektaklu, która przycią-

dzą z Teatru Narodowego w Warsza-

gnęla znaczną liczbę mieszkańców.

wie, gdzie w mlodości pracowal jako

Plac teatralny w kierunku ul. niemieckiej, koniec XiX wieku

Po pierwszym sukcesie na placu zo-

kasjer. Próbowal swych zdolności

Mimo niepomyślności w Char-

baba". Kalinowski w 1816 roku opu-

dżali z Charkowa do innych miast,

stal wzniesiony nowy drewniany teatr

teatralnych, grając drugorzędne role.

kowie, Piotrowski nie zostawil sceny

ścil Charków i przeniósl się do Kalu-

jednak i te wyjazdy nie zadowalaly

Schredera, który przetrwal do 1816

Następnie zostal przyjęty do zespo-

do późnej starości, a ostatnie o nim

gi, a następnie do Woroneża.

podstawowych potrzeb. Z tej racji

roku. Wedlug historyka Ustinowa nie-

lu Tuczemskiego w Warszawie. Pod

wspomnienia pochodzily z lat 40.

Hryhorij

Kwitka-Osnowianen-

często popadali w depresję i uzależ-

opodal znajdowal się też inny szalas,

koniec XVIII wieku przeniósl się do

XIX wieku.

ko, autor pierwszego opracowania

niali się od alkoholu. Tak w kwietniu

gdzie odgrywano przedstawienia dla

Kamieńca Podolskiego, a następ-

Choć pozostawili po sobie nega-

o charkowskim teatrze, tak wspo-

1816 roku po upiciu się gorącym wi-

prostego ludu.

nie w latach 1800­1805 mieszkal w

tywną reputację, pierwsi polscy akto-

minal o Józefie Kalinowskim i jego

nem zmarlo aż dwóch aktorów char-

Mimo pierwszych sukcesów teatr

Tulczynie na Wolyniu, gdzie dzialal

rzy na czele z dramaturgiem Piotrow-

aktorach: ,,Często przed początkiem

kowskiego teatru. Jeden zmarl na

Schredera ulegl zamknięciu już po

jako reżyser w teatrze palacowym

skim uchronili charkowski teatr przed

spektaklu, aktorzy już ubrawszy się,

skutek ataku epileptycznego, a inny

kilku miesiącach dzialalności, a to

wojewody ruskiego, hrabiego Szczę-

jego calkowitą likwidacją. Po ich zwol-

nie chcieli wychodzić na scenę bez

po upadku z galerii charkowskiego

za sprawą kradzieży pieniędzy, któ-

snego Potockiego. Bywal również w

nieniu teatr przez pewien czas byl

wyplaty za kolejny miesiąc". Wynika-

dworu gościnnego.

rej dopuścil się jeden z aktorów, od-

Humaniu.

zamknięty. Wynikalo to z ogólnego

lo to z poprzedniego doświadczenia

Wspominając o początkach char-

powiedzialny za sprawy finansowe.

Wydarzenia polityczne w kraju, w

przerażenia w 1812 roku przed możli-

sprzed 1808 roku, kiedy zdarzaly się

kowskiego teatru oraz udzialu w nim

Przygotowany do sprzedaży teatralny

tym rozbiory, przyczynily się do pod-

wym wkroczeniem do miasta nadcią-

przypadki zatrzymywania pensji o

Polaków, należy zauważyć, że Char-

szalas uratowala kolejna wędrowna

jęcia decyzji o opuszczeniu ojczyzny

gającej wielkiej armii Napoleona.

kilka miesięcy. Dalej Osnowianenko

ków należąc do prowincjalnych miast

trupa artystów. Byli to Polacy, na cze-

i udaniu się do carskiej Rosji. Począt-

W 1813 roku przedstawienia te-

dodawal: ,,Publiczność dwie godziny

Imperium Rosyjskiego, podobnie jak

le z dramaturgiem Piotrowskim. Skraj-

kowo zamieszkal w Berdyczowie,

atralne odbywaly się jedynie w czasie

oczekiwala, dopóki aktorzy dobiją

i inne miasta przebyl szlak zmagania

nie negatywnie jednak wypowiedzial

gdzie zalożyl polską trupę teatralną

jarmarku. Spektakle byly przedsta-

targu. Kierownictwo wtrącalo się i

się z nieudanymi próbami przedsta-

się o nim historyk N. Czerniawiew,

i zaslynąl jako dyrektor i wlaściciel