15

www.kuriergalicyjski.com * Kurier Galicyjski * 31 marca­27 kwietnia 2020 nr 6 (346)

Dżuma, upiór, panika i konie

w 1833 roku opuszczony przez ak-

teatru. Byl uznawany za zalożycie-

torów i w skrajnej nędzy.

la zawodowej sceny teatralnej na

Tymczasem w Charkowie pod

Wolyniu. Dla polskiej grupy wzniósl

wplywem zainteresowania teatrem,

specjalny budynek. W 1805 roku pro-

Tradycyjnie każdej epidemii towarzyszy panika i masowa psychoza. Obserwujemy to też obec-

Schtejn przy wspóludziale Kalinow-

wadzil też zespól w Kijowie.

nie w naszym wysokorozwiniętym i, wydawać by się moglo, wyksztalconym spoleczeństwie

skiego  postanowil  wybudować

Przez wiele lat mieszkal też w

XXI wieku. Możemy sobie wyobrazić, co dzialo się w dawnych mrocznych czasach. Najlep-

nowy drewniany teatr, zaspokajają-

Żytomierzu, gdzie również w latach

szym przykladem mogą slużyć wydarzenia, które mialy miejsce w miejscowości Humeńce kolo

cy potrzeby mieszkańców miasta,

1809­1833 byl dyrektorem teatru, z

który ostatecznie powstal w 1816

przerwą od sierpnia 1811 do stycznia

Kamieńca Podolskiego w roku 1738, gdy na Podolu szalala kolejna epidemia dżumy.

roku i znajdowal się przy placu Te-

1813, kiedy to ponownie zamieszkal

atralnym, naprzeciw zachowanego

w Kamieńcu Podolskim. W Żytomie-

po polach, wzięli go za tego upiora,

rodakom do zdrowego rozsądku,

DMYtRO POLUCHOWYCZ

obecnego kamiennego teatru im.

rzu pierwsze występy odbywaly się

który naslal na nich dżumę. Bylo to

tlumacząc, że Markowskiego jako

tekst

Szewczenki. Teatr ten przetrwal do

w domu prywatnym, poczym w 1815

niby logiczne ­ bogobojny chrześci-

szlachcica, może osądzić jedynie

ilustracja z archiwum

1841 roku.

roku teatr otrzymal specjalnie wznie-

janin nie będzie wlóczyć się nocą po

sąd magistracki w Kamieńcu. Tlum

autora

Nie dlugo charkowski teatr mógl

sioną drewnianą budowlę, wydzierża-

polach. Jego pytania o jakieś konie

zacząl domagać się od domoroslego

cieszyć się rozwojem. Już od 1 grud-

wioną przez magistrat na teatr miejski.

Historia ta może stać się kanwą

nikt nie wziąl pod uwagę. Na miej-

,,adwokata" aby ten dal poręczenie

nia 1825 roku na skutek śmierci cara

Od dawnego znajomego hrabiego

do scenariusza filmu akcji z elemen-

scu uczyniono ,,sprawiedliwy sąd

na piśmie, że bierze na siebie calą

Aleksandra I w imperium zostala

Potockiego otrzymal w darze bogatą

tami ,,czarnej" tragikomedii i farsy.

nad niegodziwcem". Zostawiwszy na

odpowiedzialność za byle i przyszle

ogloszona dziewięciomiesięczna ża-

garderobę teatralną oraz bibliotekę.

Tu nie wiadomo czy plakać, czy

polu skrwawione cialo, wieśniacy ze

poczynania upiora, gdy ten jeszcze

loba, w czasie której musialy być od-

Osiadlszy w Żytomierzu, Żmi-

przerażać się, czy też śmiać się.

śpiewem podążyli w procesji dalej

na kogoś naśle dżumę. Wypszyński

wolane wszystkie spektakle. Schtejn

jowski odwiedzal z występami wiele

Tego nieszczęsnego dnia miesz-

swoją drogą.

rzecz jasna zrozumial, że wlasna glo-

w tym czasie większość czasu spę-

miast m.in. Kijów (1816­1819) Tul-

kańcom Humeńców bylo nie do śmie-

Tymczasem, nieszczęśnik Mat-

wa bliższa jest tulowiu, więc machnąl

dzal w Poltawie. Inna trupa Schtejna

czyn, Dubno, Berdyczów. Zapoznaw-

chu. Dżuma, która od kilku miesięcy

kowski wrócil do przytomności i jakoś

ręką i rzekl: ,,Nie mam czasu pisać ­

wraz z Kalinowskim wyjechala do

szy się z charkowskim wlaścicielem

zbierala krwawe żniwo w sąsiednim

dotarl do swego domu. Chlopi, po

palcie!".

Kurska. W 1833 roku zakończyla się

teatralnym Schtejnem, wielokrotnie

Kamieńcu, zawitala do ich wioski.

zakończeniu procesji, postanowili

W tym czasie slowa Wypszyń-

W XVIII wieku nawet najlepsi ucze-

sprawdzić, jak się ma ich upiór. Nie

charkowska dzialalność Jana Schtej-

odwiedzal również Charków. W ze-

skiego posialy niejakie wątpliwości.

ni i medycy nie rozumieli przyrody

znalazlszy ciala, wyslali kogoś na

Tlum zrozumial, że za bezprawne

na. Na jego miejsce przybyl nowy

spole Żmijowskiego przez pewien

epidemii, a cóż tam mówić o prostym

dyrektor Ludwik Mlotkowski.

czas wśród aktorów występowal Lu-

ludzie, który uważal zarazę morową

Wyżej przedstawieni wędrowni

dwik Mlotkowski, który w następnych

za skutek zlych czarów. W tamtych

aktorzy teatralni, którzy na pewien

latach zaslynąl jako budowniczy i re-

czasach uważano, że zarazie naj-

czas znaleźli się w Charkowie, nie

formator charkowskiego teatru zawo-

lepiej może zaradzić oborywanie

byli jedynymi Polakami, dzialający-

dowego, wybitny reżyser i antrepre-

miejscowości ­ dookola miejscowo-

mi tu w teatrach. O niektórych nie

ner Imperium Rosyjskiego. W trupie

ści plugiem orano ochronną bruzdę.

zachowaly się żadne informacje. O

Żmijowskiego także dzialali tacy pol-

Mialo to zatrzymać zle sily i nie dopu-

niektórych zaledwie szczątkowe,

ścić je do domów. Podobne kola, kre-

jak choćby o wędrownym aktorze

ślone kredą, widzimy w filmie ,,Wij"

opery Kazimierzu Zalewskim synu

wedlug powieści Mykoly Gogola.

Leona i Melanii, który 14 września

Oborywanie bylo magicznym ry-

1903 roku w wieku 25 lat poślubil w

tualem, dlatego do pluga wprzęgano

Charkowie Janinę Burkiewicz córkę

nie konie czy woly, a kobiety. W nie-

Augusta i Ludwiki z Lewantów, rów-

których miejscowościach wybierano

zwiady do Pryworottia. Wyslannik

spalenie szlachcica trzeba będzie od-

nież aktorkę tej samej trupy teatral-

do tej funkcji tylko wdowy, a w innych

powrócil bardzo zdenerwowany ­

powiedzieć. I może nieszczęsnemu

nej. Zatem musialo być więcej ta-

­ dziewice. Do tego ,,zaprzęg" musial

czarodziej okazal się żywotny i nie

Matkowskiemu udaloby się uniknąć

kich aktorów, którzy przybywali do

być absolutnie goly, aby do odzieży

mial zamiaru umierać. W oczach

ognia, ale wtrącil się kolejny szlachcic

Charkowa jedynie na pewien czas.

nie ,,przyczepily" się jakieś czary.

mieszkańców Humeńców stalo się

Skulski, który zadeklarowal wyplacić

Reasumując, należy zauważyć,

Niekiedy, zanim na pole wypędzo-

to kolejnym potwierdzeniem, że

z wlasnej kieszeni 100 zlotych, gdyby

że teatr w Charkowie na przelomie

no gole kobiety, zarazę próbowano

paskudny szlachcic jest upiorem.

kogoś za ten czyn skazano. W tym

XVIII­XIX wieku przeżywal liczne

powstrzymać procesjami, w których

Prawdziwego upiora można zabić

czasie byly to olbrzymie pieniądze.

trudności, które wyrażaly się w bra-

wspólnie uczestniczyli wierni wszyst-

tylko srebrną kulą lub spalić w ogniu,

Na przyklad chata pod slomianym

ku godziwego pomieszczenia, gdyż

kich konfesji.

skopanie zaś po nerkach i wątrobie

dachem kosztowala 20 zlotych, a ka-

większość przyjezdnych grup wystę-

W tym czasie w sąsiednich Pry-

okazalo się nieskuteczne.

mienica w Kamieńcu 50­90 zlotych.

powala w tymczasowych drewnia-

worottiach nie do żartów bylo miej-

Nie czekając świtu męska część

Skazanego wyspowiadal kaplan,

Mogila  Grzegorza  Kwitki

nych barakach, szalasach lub nawet

scowemu szlachcicowi Michalowi

mieszkańców Humeńców uzbroiw-

po czym rzekl: ,,Moją sprawą jest za-

Osnowianenki (1778­1843)

pod golym niebem. Wybudowane

Matkowskiemu, któremu uciekly

szy się w strzelby, piki, cepy, widly

dbać o duszę, a cialo jest wasze. Pal-

w Charkowie

pomieszczenia teatralne nie mialy

konie. Czy je coś sploszylo, czy też

i inną broń ruszyla do Pryworottia

cie go szybciej!". Po czym Matkow-

scy aktorzy jak Podgrabiński, Mon-

dobrego oświetlenia i ogrzewania,

uslyszaly rżenie kobyly nawolującej

i otoczyla budynek Matkowskiego.

skiego oddano w ręce ,,ekspertów".

twianiec, panny Kolbówny, Milewski

to też ludzie byli zmuszeni siedzieć

do gier milosnych ­ nie bylo to waż-

Jednocześnie wyslali delegację do

W tych czasach za ,,eksperta"

z córką, Niedzielski i wiele innych.

w zimnych i ciemnych pomieszcze-

ne. Wydarzenie dla gospodarza bylo

miejscowego dziedzica, niejakiego

od upiorów uważal się prawie każ-

O Żmijowskim mówiono, że od-

niach, co nie wplywalo pozytywnie

przykre ­ można je porównać do

Makowieckiego, aby wydal im na

dy ­ chyba nie mniej mamy teraz

znaczal się ,,niepospolitym darem

na i tak niską popularność teatru.

utraty porządnego auta w naszych

rozprawę szlachcica-upiora. Ten, wy-

ekspertów od koronawirusa. Naj-

wymowy i pamięci". Byl autorem

Również aktorzy nie zawsze byli

czasach. Prawdopodobnie Matkow-

rwany ze snu, jedynie mrugal oczy-

bardziej wykwalifikowanym z nich

wielu dramatów w tym ,,Czarownica z

należycie przygotowani do wymo-

ski byl z drobnej szlachty, nie mający

ma i staral się pojąć, czego chce od

okazal się niejaki Lobucki. Owinąl

Wisly", ,,Czart na upiora", ,,Malarz od

gów tutejszej sceny. W szeregach

za duszą nic oprócz szabli dziadów,

niego uzbrojony lud. Wreszcie, coś

glowę skazanego rzemieniem i za-

biedy, czyli obrazy obrazów". Pisal

aktorskich toczyly się zażarte walki

rodowego herbu i niewielkiego kawal-

tam zamruczal i zatrzasnąl przed no-

cząl nakręcać rzemień na kolek.

również komedioopery. O tych sztu-

o miejsca. Chcąc usunąć jednego

ka ziemi. W innym przypadku mógl

sem delegatów drzwi.

Aby uzyskać lepszy efekt, pod rze-

kach tak w 1881 roku pisal Jan Prusi-

aktora w zamian na innego, podbu-

by poslać na poszukiwania slugi, a

Oblężenie budynku Matkow-

mień na uszy polożono niewielkie

nowski: ,,Żmijowski mając niepospoli-

rzano publiczność. Taki przypadek

ponieważ ich nie mial, sam musial

skiego trwalo do poludnia. Tlum

kamyki. Inny ekspert, Wojtek Dykyj,

tą pretensję do autorstwa, dawal na

mial miejsce w październiku 1823

wyruszyć nocą na poszukiwanie po

chyba nie obawial się wpólżywego

mial jeszcze lepszą fantazję. Ten

scenę utwory wlasne, odznaczające

roku, kiedy to przeciw tutejszemu

polach. Biadając nad swym losem,

i przestraszonego szlachcica, a już

świeżym lajnem wysmarowal usta

się niekiedy rażącą oryginalnością,

aktorowi Nowickiemu podburzono

biedny szlachcic nie mógl nawet wy-

gniewu dziedzica ­ z pewnością tak.

upiora, ale ten za nic nie chcial się

czy raczej dziwactwem. W rodzaju

miejscowych studentów uniwersyte-

obrazić sobie, że nie to będzie naj-

Wtem niejaki szlachcic Brzozowski

przyznać do swego udzialu w zara-

melodramy pod tytulem EOO (jeden

tu. Gdy tylko Nowicki pojawial się na

większym jego klopotem.

zawiadomil, że dziedzic dal pozwo-

zie morowej. Ostatni element wniósl

z koni slońca oznaczający wschód)

scenie, spotykaly go obelgi i szyka-

W czasie, gdy pan Matkowski

lenie (jak potem wyjaśniono, bylo to

niejaki Andrzej Sofoniuk, który za-

przeplywalo przez scenę jakieś stra-

ny. Nie skutkowala nawet zdecydo-

blądzil w mroku, naprzeciwko sunęla

klamstwo, ale slowo padlo). Tlum

wiązal Matkowskiemu oczy szmatą,

szydlo mające zapewne wystawiać

wana reakcja policji, czego wynikiem

procesja. W pewnym punkcie zetknęli

wysadzil drzwi i wyciągnąl przestra-

zmoczoną w dziegciu. Wówczas

tego rumaka slonecznego, a które-

byl areszt pięciu studentów na czele

się ze sobą. Wątpliwe jest, by szlach-

szonego szlachciurę z chalupy.

oprawcy uznali, że upiór jest calko-

go widzowie brali za rybę. W innej

z Eugeniuszem Stefanowskim.

cic się zmartwil, gdy slysząc najpierw

Sąd odbyl się w Humeńcach

wicie gotów do spalenia.

sztuce zatytulowanej: Czarownica z

Jednak i w tym okresie Polacy

śpiewy psalmów, zobaczyl następnie

przed domem szlachcica Kaczkow-

Ognisko bylo godne Księgi Re-

Wisly smok znowu mial swoją rolę.

tacy jak Piotrowski, Kalinowski czy

tlum ludu z chorągwiami i ikonami.

skiego. Początkowo Matkowskiemu

kordów Guinnessa ­ wieśniakom nie

Zapytywany co mialy by oznaczać

Żmijowski mimo trudności, odegrali

Cóż może być bardziej pokojowego

­ profilaktycznie ­ wsypano 50 kań-

szkoda bylo 40 wozów drewna i 20

podobne potwory, odpowiadal tajem-

ważną rolę w rozwoju tej sztuki, mają-

niż procesja wiernych? Być może, że

czugów. Ten wrzeszczal niesamowi-

wozów slomy.

niczo, że są to Alegorie".

cej na celu uwrażliwiać czlowieka na

nawet sam do nich podszedl z pyta-

cie i zapewnial, że jest niewinny, że

Jak czuli się potem mieszkańcy

Żmijowski byl doskonalym orga-

piękno. Zadanie to teatr charkowski

niem, czy ktoś nie widzial jego koni.

szukal po polach swoje konie. Ale któż

Podola, gdy okazalo się, że okrutnie

nizatorem życia teatralnego. Zalożyl

zacząl spelniać wraz z przybyciem

Niestety pan Matkowski nie oriento-

tam przy zdrowych zmyslach uwierzy

katowali, a potem zamordowali nie-

również teatr operowy. Dzialalność

wal się, że ma do czynienia z tlumem

obludnemu upiorowi? Większością

kolejnego Polaka Ludwika Mlotkow-

winnego czlowieka ­ o tym historia

śmiertelnie wystraszonych ludzi.

glosów zdecydowano ­ spalić gada.

milczy. Milczeniem owiane jest też

sceniczną zakończyl w 1829 roku.

skiego. O jego dzialalności, zaslu-

Chlopi, spotkawszy pośród nocy

Wprawdzie  niejaki  szlachcic

i to, kto przywlaszczyl sobie majątek

Mial również brać udzial w powsta-

gach dla kultury w Charkowie będzie

nieznanego osobnika, który lazil

Wypszyński staral się przemówić

nieszczęsnego Matkowskiego...

niu listopadowym. Ostatecznie zmarl

mowa już w kolejnym opracowaniu.