22

Okruchy historii

31 marca­27 kwietnia 2020 nr 6 (346) * Kurier Galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Z wolyńskiej kolekcji Tadeusza Marcinkowskiego

O wolyńskich strzelcach w rocznicę zbrodni katyńskiej

W bieżącym roku przypada osiemdziesiąta rocznica zbrodni katyńskiej. W wykazie 3435 ofiar z tak zwanej ukraińskiej listy ka-

tyńskiej widnieją nazwiska elity wolyńskiego Związku Strzeleckiego, organizacji paramilitarnej, prowadzącej wychowanie patrio-

tyczno-obywatelskie oraz wyszkolenie wojskowe i proobronne, a uznanej przez sowietów za organizację kontrrewolucyjną

i faszystowską. Po 17 września 1939 roku również wolyńskich strzelców dosięgly aresztowania. Część z nich zamordowano wio-

sną 1940 roku strzalem w tyl glowy w kijowskim więzieniu i pochowano w bezimiennych dolach śmierci w podkijowskiej Bykowni.

Jest wśród nich mój dziadek Jan Marcinkowski. Zagadką wciąż pozostaje sprawa jego powrotu z Warszawy na Wolyń ­ powrotu

po pewną śmierć. Niech ten tekst będzie wyrazem holdu dla wolyńskich strzelców! Niech przypomni o organizacji, która w okre-

sie dwudziestolecia międzywojennego zdolala wychować i przeszkolić rzeszę ludzi ideowych, niezlomnych, wiernych Polsce!

kach, gdy caly naród pochlonięty

stolecia międzywojennego owocnie

we Lwowie powstala organizacja

Magdeburga. Z kadr legionowo-pe-

MAlGORZAtA ZiEMSKA

byl walką z wrogiem, gdy trwal bój

wspólpracowano także z pokrewnymi

sportowa o charakterze paramilitar-

owiackich powstalo Wojsko Polskie.

Szaryś jest, bracie, jak ten proch,

o ustalenie granic wskrzeszone-

organizacjami z Lotwy, Estonii, Fin-

nym, czyli Związek Strzelecki. Nie-

Z chwilą powstania Państwa Polskie-

strzelcze, nieznany, ty, żolnierzu,

go Państwa Polskiego, stąd celem

landii i Rumunii (wizyty, wymiana ofi-

co później, pod koniec tego roku, w

go i jego armii zakończyl się ważny

radlony ostrzem wrażych soch,

dzialania reaktywowanego Związku

cerów, wspólne zawody strzeleckie).

Krakowie rozpoczęlo dzialalność To-

rozdzial ruchu strzeleckiego.

z krwawym zygzakiem na kolnierzu.

Strzeleckiego stala się idea zbroj-

Związek dzialal na trzech plasz-

warzystwo Sportowo-Gimnastyczne

Jednak już latem 1919 roku ze-

Ale żeś w piersi swojej skląl

brala się grupa dawnych dzialaczy

nej gotowości wszystkich obywateli

czyznach: po pierwsze wychowania

,,Strzelec". Obydwie organizacje dzię-

prawdę, co Polski jest sumieniem

ruchu strzeleckiego, legionistów i pe-

do obrony państwa. Organizatorzy

obywatelskiego ­ patriotycznego i

ki wybitnie antyrosyjskiemu charakte-

i żeś śmierć do plecaka wziąl,

owiaków, ze znanym pisarzem i po-

Związku dobrze rozumieli, jak krucha

pronarodowego, po drugie ­ przygo-

rowi zyskaly przychylność Wiednia.

że chcesz węgielnym być kamieniem,

dróżnikiem Waclawem Sieroszew-

jest świeżo odzyskana niepodleglość.

towania czlonków do slużby wojsko-

Ich polączenie pod komendą Józefa

krzyż twej zaslugi stanie tam,

skim na czele. Za zgodą naczelnika

,,Polska, otoczona zewsząd przez

wej (szkolenie mlodzieży przedpobo-

Pilsudskiego nastąpilo w 1912 roku.

gdzie tamtych strzelców stoją krzyże

Państwa Polskiego i twórcy Związku

uzbrojonych i zbrojących się wrogów,

rowej w wieku 18­21 lat i podtrzy-

Wladze austriackie zezwolily czlon-

i strzegą świętych granic bram

Strzeleckiego postanowili oni odro-

musi czuwać wszędzie, aż hen, po ru-

mywanie wyszkolenia wojskowego

kom organizacji na korzystanie ze

jako największej chwaly spiże.

dzić ,,tak zaslużoną dla wskrzesze-

bieże Rzeczypospolitej, musi przenik-

rezerwistów), po trzecie ­ wycho-

strzelnic wojskowych, a nawet naby-

nąć świadomość, że wtedy zaznamy

wania fizycznego i sportu. Organiza-

wanie broni. Nie bylo to latwe ­ prze-

nia Niepodleglego Państwa Polskie-

prawdziwego pokoju, gdy w każdej

cja obejmowala wszystkie warstwy

ważnie kupowano przestarzale, moc-

go organizację". We wrześniu 1919

Kazimierz Andrzej Czyżowski

roku minister Spraw Wewnętrznych,

chwili będziemy gotowi do odparcia

spoleczeństwa, zwlaszcza mlodzież

no wyeksploatowane jednostrzalowe

,,Przyrzeczenie strzeleckie"

robotniczą i chlopską. Inteligencję i

osoby starsze zrzeszaly Kluby Przy-

jaciól Związku Strzeleckiego. Towa-

Historia ruchu strzeleckiego

Dzialalność Związku Strzelec-

rzystwo Przyjaciól Związku Strze-

kiego rozpoczęla się w pierwszej

leckiego powolano do życia w 1929

dekadzie XX wieku i należy do naj-

roku. Jego przewodniczącą zostala

piękniejszych kart historii Polski. To

Marta Rydz- Śmiglowa. W Związku

opowieść o potajemnych przygoto-

Strzeleckim dzialaly też kobiety, które

waniach do zrywu niepodleglościo-

w 1922 roku otrzymaly prawo do sa-

wego, o nieustępliwej walce o każdą

modzielności organizacyjnej. Panie

piędź polskiej ziemi, a później, już po

byly szczególnie doceniane w pracy

wskrzeszeniu Niepodleglej, o pracy

kulturalno-oświatowej. Ich wyszkole-

i slużbie w obronie świeżo zdobytej

nie dotyczylo przede wszystkim po-

niezawislości.

mocniczej slużby wojskowej. Dzieci

Jak powstal Związek Strzelec-

i mlodzież poniżej 18 lat od 1932

ki? Klęska powstania styczniowego

roku skupiala się w ,,Orlętach" ­ po

1863­1864 na ponad czterdzieści

ZHP najliczniejszym stowarzyszeniu

lat zahamowala dążenia Polaków

mlodzieży polskiej, którego nazwa

do wskrzeszenia Państwa Polskie-

nawiązywala do Orląt Lwowskich.

go. Impuls do marzeń o wolności

W kwestiach organizacyjnych

dal Józef Pilsudski, który w prasie

największą jednostkę Związku Strze-

socjalistycznej opowiedzial się za ko-

leckiego stanowil okręg, pokrywający

niecznością czynnych przygotowań

się mniej więcej z wojskowo-admi-

narodu do walki zbrojnej o odzyska-

nistracyjnym podzialem kraju, przy

nie niepodleglości. Uważal, że może

czym okręg zasięgiem dotyczyl raczej

Olyka. Oddzial Strzelca na ćwiczeniach

się to odbywać jedynie na terenie

obszaru wojskowego Dowództwa

Galicji i to z okresowym oparciem

Okręgu Korpusu niż dokladnie jedne-

karabiny z demobilu, które slużyly

Stanislaw Wojciechowski, w porozu-

najazdu, musimy pracować z karabi-

się na lojalności wobec Cesarstwa

go województwa. Z kolei najmniejszą

jeszcze w latach sześćdziesiątych

mieniu z ministrem Spraw Wojsko-

nem pod ręką, jak dawniej rolnicy pol-

Austro-Węgierskiego. Uznal, że na

jednostką Związku Strzeleckiego byl

XIX wieku. Ogromnych klopotów do-

wych zatwierdzil związkowy statut.

scy uprawiali swe lany z oszczepem i

drodze walki o wolną Polskę potrzeb-

oddzial, obejmujący gminę wiejską

starczalo wyposażenie strzelców w

Prezesem Związku Strzeleckiego,

szablą wbitymi w miedzę" ­ apelowali

ne jest stworzenie narodowej armii, ta

lub jedną z dzielnic miasta. Oddzia-

niezbędny ekwipunek i umundurowa-

przed którym wobec odzyskanej

dzialacze. Jak pokazal czas, slusznie

natomiast nie może istnieć bez kadry

ly mogly być męskie, żeńskie lub

nie. W miarę rozwoju organizacji sze-

już niepodleglości stanęly zupelnie

ocenili zagrożenia, plynące zarówno

dowódczej. W 1908 roku we Lwowie

mieszane. Do utworzenia w danej

regi Związku zasilili nie tylko studenci

nowe zadania, zostal Waclaw Sie-

ze wschodu, jak i z zachodu. Waclaw

powstal Związek Walki Czynnej,

miejscowości oddzialu strzeleckie-

i gimnazjaliści z Galicji, Królestwa

roszewski. Niestety rozwój orga-

Sieroszewski, dzialacz legionowy,

tajna organizacja, slużąca przygoto-

go, trzeba bylo zebrać w protokole

Polskiego czy Polacy rekrutujący się

nizacji mocno zahamowala wojna

późniejszy prezes Polskiej Akademii

waniu kadr do przyszlej walki zbroj-

organizacyjnym co najmniej 20 pod-

Literatury, tak uzasadnial sens ist-

z Polonii rozsianej po krajach Europy

polsko-bolszewicka. W lipcu 1920

nej. W zaborze austriackim otwarto

pisów. Oddzialy polożone na terenie

nienia Związku: ,,Idea Strzelecka ­ to

Zachodniej, ale także mlodzi robotni-

roku, wobec zbliżającej się do War-

kilka tajnych szkól i kursów wojsko-

jednego powiatu administracyjnego

idea pospolitego ruszenia, idea po-

cy oraz mlodzież wiejska.

szawy ofensywy Armii Czerwonej,

wych. Szkolono przede wszystkim

tworzyly powiat (w latach dwudzie-

tężnej armii rezerwowej z wszystkich

W chwili wybuchu I wojny świato-

zawieszono funkcjonowanie Związku

mlodzież akademicką i gimnazjalną.

stych obwód) Związku Strzeleckiego,

rodzajów broni, gotowej na pierwszy

wej Komendant zarządzil mobilizację

i zaapelowano do czlonków o walkę

Malgorzata Wiśniewska, autorka mo-

kierowany przez zarząd i komendan-

sygnal wszędzie stanąć pod bronią,

organizacji strzeleckich i na ich czele

z bronią w ręku w obronie Ojczyzny.

nografii Związku Strzeleckiego, pod-

ta, mianowanego na to stanowisko

idea żolnierza-obywatela, broniącego

rozpocząl walkę z Rosją. Ten krok

Odzew byl powszechny. W odpowie-

kreśla: ,,Związek Walki Czynnej nie

przez komendanta glównego Związ-

mężnie swych gniazd rodzinnych...."

wymusil na Austrii utworzenie Legio-

dzi na apel zglosilo się okolo 10 tysię-

skupial się wylącznie na zapoznawa-

ku Strzeleckiego. Trzeba z dumą pod-

Nakreślone przez twórców Związku

nów Polskich, które okryly się slawą

cy czynnych strzelców. Wielu z nich

niu czlonków z rzemioslem wojsko-

kreślić, że na Kresach Wschodnich

Strzeleckiego cele wymagaly ścislej

na frontach I wojny światowej. Po

zasililo szeregi regularnego bądź

wym i podstawami sztuki wojennej.

po utworzonym w 1920 roku Okręgu

ochotniczego wojska, pelnilo slużbę

wspólpracy z wojskiem, a także do-

rozgromieniu Rosji legioniści wystą-

Byl szkolą wychowania narodowego

Strzeleckim Lwów już rok później,

brej orientacji w sytuacji politycznej w

pili przeciw Austrii i Niemcom, za co

w oddzialach specjalnych, policji czy

i obywatelskiego.

jesienią 1921 roku, powstal Okręg

straży porządkowej. Po zakończeniu

Europie oraz aktywności strzelców na

zostali internowani, a Pilsudski zna-

W 1910 roku sytuacja w Cesar-

Strzelecki Wolyń, zamieniony w 1929

przelomowej dla losów wojny polsko-

arenie międzynarodowej, zatem już w

lazl się w więzieniu w Magdeburgu.

stwie Austro-Węgierskim oraz ważne

roku na Podokręg Luck, a następnie

bolszewickiej bitwy warszawskiej już

kwietniu 1921 roku polscy dzialacze

Nieco wcześniej, w przewidywaniu

przeslanki w polityce międzynarodo-

na Podokręg Wolyń.

26 sierpnia 1920 roku Związek wzno-

nawiązali kontakt z Międzynarodo-

rozwiązania Legionów, wódz powolal

wej umożliwily utworzenie w Galicji

Najważniejszym znakiem i sym-

wil dzialalność.

wym Związkiem Strzeleckim, wzięli

Polską Organizację Wojskową, której

legalnie funkcjonujących polskich

bolem Związku Strzeleckiego bylo go-

Do organizowania Związku przy-

również udzial w związkowym kon-

dzielem bylo oswobodzenie ziem

kadr wojskowych. Wiosną tego roku

dlo strzeleckie, przedstawiające orla

stąpiono w bardzo trudnych warun-

gresie w Paryżu. W okresie dwudzie-

polskich po powrocie Pilsudskiego z