41

www.kuriergalicyjski.com * Kurier Galicyjski * 28 kwietnia­14 maja 2020 nr 7­8 (347­348)

Kamienni świadkowie dawnych epidemii

,,Dżumne krzyże", które do dziś można zobaczyć gdzieniegdzie na Ukra-

inie, są dość interesującymi i rzadkimi świadectwami dawnych epidemii.

Ustawiano je przeważnie w miejscach pochówku ofiar pomoru.

figurami i plaskorzeźbami ­ dlate-

znów rok 1770. Reszta szczególów

DMYtRO POLUCHOWYCZ

go tak dlugo trwaly przy niej prace.

pokryta zostala grubą warstwą wap-

tekst i zdjęcia

Podobne kolumny można spotkać

na.

również w Polsce, m. in. w miejsco-

Wedlug historyka Pawla Nieczy-

Do XVIII wieku na pochówkach

wości Klodzko. Slup ten wzniesiono

tajla: ,,Kamienne krzyże z okolic Sa-

ofiar z prostego ludu ustawiano

w 1680 roku z inicjatywy miejskiego

tanowa, są niewątpliwie zabytkami

zazwyczaj proste krzyże dębowe.

magistratu i miejscowego klasztoru

unikalnymi. Między innymi autor fun-

Kamienne byly przeznaczone dla

jezuitów.

damentalnego dziela ,,Zabytki histo-

szlachty i magnatów. Z tego powodu

Rzecz jasna, że na wsiach ludzie

ryczne Podola" Wiktor Guldman na

chrześcijańskich nagrobków na daw-

nie mogli sobie pozwolić na wystawia-

początku XX wieku naliczyl w calej

nych wiejskich cmentarzach prak-

nie takich kolumn. Ograniczano się

guberni Podolskiej (teren obecnych

tycznie nie spotkamy, najstarsze po-

więc prostymi kamiennymi krzyżami.

obw. chmielnickiego i winnickiego) je-

chodzą przeważnie z początku XIX

Pomimo wiary, że zniszczenie takich

dynie 35 kamiennych krzyży, pocho-

wieku. Szacownych nieboszczyków,

zabytków może sprowadzić nieszczę-

dzących z XV­XVIII wieków. Proszę

na pochówkach których wystawia-

ście na calą wioskę, niewiele z nich

zauważyć, że bylo to przed ateistycz-

no kamienne nagrobki, tradycyjnie

dotrwalo do naszych dni. Postarali się

nym pogromem. Reszta kamiennych

grzebano kolo świątyń. Swoją rolę

Anatolij Sereda kolo ,,dżumnego krzyża" z 1770 r. na gro-

już o to komsomolcy w latach 30­70.

krzyży, które nie są nagrobkami

odegrala tu również antyreligijna

bie Kolodziejskiego

ubieglego wieku. Wobec tego każdy

cmentarnymi i doszla do naszych

polityka komunistów ­ gdy rujnowali

taki krzyż jest zabytkiem.

czasów, pochodzi z XIX wieku. Otóż

la nazwę Wójtowina, gdyż dano ją na

tać można również: ,,septembria dnia

świątynię, niszczono również polożo-

W tych warunkach ,,dżumne krzy-

krzyże z Kamionki i Spasiwki są cie-

wlasność wójtom Satanowa (dochód

L", czyli 30 września. Calość napisu

ne obok pochówki.

że" we wioskach Kamionka i Spa-

kawe jako obiekty rzeźby ludowej,

z niej byl placą za pelnienie urzędu).

jest zatarta, ale można jeszcze od-

,,Dżumne krzyże" stoją przeważ-

siwka na przedmieściach Satanowa

jako krajobrazowe, religijne i epigra-

Jeden z takich krzyży w Kamion-

cyfrować: ,,tu spoczywają ciala Slug

nie osobno, bo pochówki ofiar po-

są unikalne podwójnie ­ tu w dolinie

ficzne zabytki. W obw. chmielnickim

ce stoi tuż przy opuszczonej chacie,

Bożych... Wasyla i Agafii...".

morów lokalizowano poza granicami

pozostalo takich jednostki.

której gospodyni zmarla przed kilku

Kolejny krzyż znajduje się na

O skali epidemii na tych tere-

laty. Na tym krzyżu, wykonanym

przeciwleglym brzegu Szmajówki, o

nach świadczy zapis w kronice sa-

wedlug kanonów katolickich widnie-

jakieś 200 m w linii prostej. Jest to już

tanowskiego klasztoru, dokonany

je napis po polsku, że pochowano

teren wioski Spasiwka. Na nieszczę-

tu niejakiego Kolodziejskiego, który

zmarl w 1770 roku. Nieboszczyk byl

prawdopodobnie czlonkiem satanow-

skiego cechu kolodziejów ­ mistrzów

wyrabiających kola do wozów. Ów

Kolodziejski zmarl podczas epidemii

dżumy z lat 1770­1771 ­ jednej z naj-

większych epidemii we Wschodniej

Europie XVIII wieku. Wówczas mór

doszedl nawet do Moskwy, gdzie wy-

wolal slynny ,,dżumny bunt". Dżumę

na Podole i Ziemię Kijowską zawlekli

podczas kolejnej wojny rosyjsko-tu-

reckiej (1768­1774) z Moldawii i Wo-

Kolumna w Klodzku

lochii rosyjscy żolnierze. Tam zaraza

cmentarzy i dziedzińców świątyń. W

rzeki Szmajówki (lub inaczej Szon-

dotarla z Konstantynopola i wywolali

tamtych czasach ofiary grzebano za-

drowa) w obejściach miejscowych

ją janczarzy.

zwyczaj obok chaty, aby zaraza nie

mieszkańców zachowaly się aż trzy

Inny krzyż stoi prawie w geogra-

rozchodzila się po wsi. Zdarzaly się

takie krzyże. Pokazal mi je miejscowy

ficznym centrum Kamionki na dzialce

Krzyż w Spasiwce. Dobrze jest widoczne, że to pochówek

wypadki palenia chat razem ze zmar-

nauczyciel historii i wspanialy krajo-

jednego z mieszkańców. Mogila jest

katolicki. Niestety epitafium nieczytelne

lymi wewnątrz czlonkami rodziny.

znawca Anatolij Sereda.

uporządkowana, krzyż pobielony i wo-

Dopiero później na tym miejscu usta-

Trudno dziś określić, gdzie która

kól zasadzono kwiaty. Data na krzyżu

ście wlaściciele tereny ,,przedobrzyli"

przez przeora Modesta Silnickiego.

wiano krzyż. Niezależnie od pozycji

wioska zaczyna się i gdzie się koń-

oznaczona jest wedlug kalendarza

z opieką nad zabytkiem i dziś można

Mowa tam między innymi, że na

zmarlego, ,,dżumne krzyże" ciosano z

czy. Orientują się w tym tylko sami

cerkiewno-slowiańskiego: ,,az-psi-on-

jedynie stwierdzić, że napis wykona-

dżumę w 1770 roku zmarlo 6 braci

kamienia. Bo oprócz symbolicznego

mieszkańcy. Dawniej Kamionka nosi-

as", czyli rok 1771. W napisie odczy-

no po polsku, a data pochówku ­ to

i 150 mieszkańców ziem należą-

chrześcijańskiego nagrobka pelnily

cych do klasztoru. Klasztor leży o

one rolę ochronną ­ ,,zamykaly" epi-

blisko 3 km od opisanych powyżej

demię i mialy ochronić przed ponow-

krzyży.

nym przyjściem zarazy morowej. Taką

Opowiadając o epidemii dżu-

byla ogólnoeuropejska praktyka.

my w latach 1770­1771 warto

W tym też celu, w XVII­XVIII wie-

wspomnieć przykrą historię, którą

kach w wielu miastach europejskich

przytrafila się w sąsiednim z Sa-

wystawiano również tzw. ,,dżumne

tanowem miasteczku Jarmolińce.

slupy". Takie kolumny o charaktery-

Ofiarą oszalalego tlumu zostal tam

stycznej ornamentyce, spotkać moż-

Józef Maronita, który kilka lat wcze-

na i dziś w wielu miastach. Pośród

śniej przyjechal na Podole z Turcji

pierwszych takich slupów jest kolum-

(w tych latach byla ona zupelnie

na, wystawiona z okazji wyzwolenia

blisko ­ za Dniestrem). Sądząc z

Monachium od Szwedów i zakoń-

nazwiska byl to Arab-chrześcijanin.

czenia tam epidemii dżumy w 1638

Ciemny lud wymyślil sobie, że to on

roku. Największy natomiast slup

,,naczarowal" mór na wioskę. Po-

­ kolumna św. Trójcy ­ stoi do dziś

nadto byl on wziętym lekarzem, któ-

w czeskim mieście Olomuniec. Wy-

ry stale warzyl jakieś napary z ziól.

stawiono ją w latach 1716­1754 jako

Nieszczęsnego eskulapa spalono,

znak dziękczynienia za przerwanie

zanurzywszy go najpierw w beczce

największej na Morawach epidemii

z gorącą smolą.

dżumy w latach 1714­1716. 35 me-

Niestety, wspomniane krzyże

trowa kolumna jest tak potężna, że

nie mogą być obiektami turystyczny-

w jej dolnej kondygnacji umieszczo-

mi, bo stoją na terenach prywatnych

Krzyż na grobie rodziny, zmarlej na dżumę w 1771 roku. W oddali widać Satanów, jarem

no nawet niewielką kaplicę. Zabytek

i nawet trafić do nich bez miejsco-

plynie rzeczka Szmajówka, doplyw Zbrucza. Strzalka wskazuje kolejny krzyż we wsi Spa-

jest bogato dekorowany rozmaitymi

wego przewodnika jest trudno.

siwka